Müəllim-şagird qovğası: KİMDİR GÜNAHKAR? - ARAŞDIRMA

Təhsil həyatında məktəb rəhbərliyi, müəllimlər, şagirdlər və digər işçilər arasında qarşılıqlı hörmət və etimada əsaslanan insan münasibətləri və ünsiyyət prosesi şagirdlərin inkişafının və akademik uğurlarının təminatıdır. Məktəblərdə qurulan yaxşı insan münasibətləri və ünsiyyət sistemi təhsil sisteminin sağlam olmasını təmin edəcək. Təhsil sisteminin əsas məqsədi layiqli, vicdanlı, ləyaqətli, imanlı, prinsipial və çalışqan, gələcəkdə ölkənin rəhbər və iş yerlərini tutacaq tələbələr yetişdirməkdir.

Müəllim-şagird ev tapşırığı münasibəti

Ev tapşırıqları şagirdlərin dərsdənkənar vaxtlarında müəllimlərin rəhbərliyi altında gördükləri tədqiqat fəaliyyətləri olmalıdır. Uşaqların ev tapşırıqları həm müəllimləri, həm də valideynləri tərəfindən yoxlanılmalıdır. Ev tapşırığını məktəbdə müəllimə təqdim etməzdən əvvəl valideynlər tərəfindən yoxlanılması uşaqlara səhvlərini və çatışmazlıqları düzəltmək imkanı verəcəkdir.

Bundan əlavə, müəllimlər ev tapşırıqlarını diqqətlə nəzərdən keçirməli və növbəti tapşırıqlara uşaqları həvəsləndirməlidirlər. Çünki uşağın səylə hazırladığı ev tapşırığı müəllimlər tərəfindən nəzərə alınmasa, bu onların ev tapşırığını yerinə yetirmək, hətta dərs oxumaq həvəsini qıra bilər.

Müəllimlər şagirdləri araşdırmaya, oxumağa sövq edəcək, onlarda tədqiqata maraq oyadacaq, hətta bəlkə də əyləndirəcək tapşırıqlar verməlidir. Unudulmamalıdır ki, müəllimin şagirdinə qoyacağı ən böyük miras onda oxumaq və araşdırmaq zövqü, maraq yaratmaqdır. Tədris prosesində öyrənilən məlumatların çoxu yadda qalmaya bilər. Ancaq tələbəyə araşdırma, obyektiv imtahan, oxumaq və yeni şeylər öyrənmək marağı verilərsə, bu, həyat tərzinə çevrilir və ömür boyu uğura gedən yolda davam edir.

Ev tapşırığı prosesində heç kömək etməmək uşağa çətinliklər qarşısında dəstəksiz qala biləcəyini hiss etdirir. Bu baxımdan həm müəllimlərin, həm də valideynlərin üzərinə mühüm vəzifələr düşür.

Müəllimlərin vəzifələri bir tərəfdən ev tapşırığı verərkən şagirdlərə ev tapşırığının necə yerinə yetirilməli olduğu barədə məlumat vermək, lüğətə necə baxmaq, məlumat əldə etmək yollarını göstərmək, şagird bunları bacarana qədər bələdçi olmaqdır.

Müəllim qrup işi və bilik mübadiləsini təmin etməlidir. Tələbəni vaxtaşırı dostları ilə birgə işləməyə və ev tapşırıqlarını yerinə yetirməyə təşviq etmək müvəffəqiyyət nisbətini artıra bilər. Əslində akademik uğuru yüksək olan dərslərdə şagirdlərin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi, onların öz aralarında rəqabəti, bir-birinə motivasiyası müəllimin təsirindən daha çox rol oynayır.

Bundan əlavə, dostlarla oxumaq uşaq üçün dərsi daha zövqlü edir və məlumat mübadiləsi mühiti yaradır. Bu, uşaqlara paylaşaraq və bir-birinə kömək etməklə müxtəlif öyrənmə üsullarını öyrənməyə imkan verir. Eynilə, uşağın uğurlu tələbələr arasında olması onun akademik uğurunu artıracaq.

Müəllim-şagird empatiyası

Müəllim sinif mühitində qorxuya deyil, hörmətə və sevgiyə əsaslanan şirin-sərt səlahiyyətə malik olmalıdır. Müəllim hər bir şagirdə tərəddüd etmədən və danlanmaqdan qorxmadan istədiyi sualı verə bilmək rahatlığını yaratmağı bacarmalıdır. Vurğulamaq lazımdır ki, bilməmək ayıb deyil, sual verməmək, öyrənməyə çalışmamaq ayıbdır.

Müəllim lazım olanda şagirdin səviyyəsinə enməyi bacarmalı, şirin bir avtoritetlə həmişə empatik münasibət göstərməlidir. Müəllim sinifdəki şagirdləri tənbəl və çalışqan kimi ayırmamalıdır. Uşaqları etiketləməkdən çəkinməlidir. Bilinməlidir ki, məktəb uğuru həyat uğuru deyil və hər bir şagird bərabər səviyyədə olmalıdır.

Müəllim problemli şagirdlərlə necə davranmalıdır?

Bəzi uşaqlar sinifdə düzgün davranmamaqla, daim mübarizə aparmaqla və iğtişaşlar edərək mövcud öyrənmə və qavrayış çatışmazlıqlarını aradan qaldırmağa cəhd edə bilərlər. Normalda bu uşaqlar səthi baxış bucağı qəbul edirlər. Onları qəmgin, davakar, tənbəl, dərslərə biganə və intizamsız kimi qələmə vermək olar. Ancaq bu uşaqların fonunda disleksiya problemi və ya hiperaktivlik-diqqət əskikliyi kimi xəstəlik cədvəlləri ola bilər.

Əvvəla, problemli şagirdlərlə sinifdə deyil, fərdi şəkildə müsahibə aparılmalıdır. Onları dostlarının yanında danlamaq həm onların özünə inamını sarsıdır, həm də uşağı acizlik psixologiyasına sala bilər.

Müalicə ilə tam sağalmaq mümkün olan bu cədvəlləri müəllimlər diqqətlə müəyyən etməli və peşəkar yardıma yönəltməlidirlər. Əks halda, cəmiyyət üçün çox faydalı ola biləcək bu şəxslərin cəmiyyətə ziyan vuran sosiopat insanlara çevrilməsinə səbəb ola bilərlər.

Müəllim-şagird qarşılıqlı əlaqəsi

Əslində pis müəllim və şagird yoxdur. Müəllimlə tələbə arasında yaxşı və ya pis münasibət var. Halbuki yaxşı və ya pis münasibətlər qurmaq şagirdin deyil, müəllimin üzərinə düşür. Müəllim şagirdi ilə olan pis münasibəti üçün heç bir bəhanə gətirməməlidir. Əgər həll edə bilmədiyi problem varsa, ailənin əməkdaşlığı ilə peşəkar yardım almaqdan çəkinməməlidir.

Müəllimə nifrət edilməməli, sinifdə sevilməli, axtarılmalı və gözlənilməlidir. Məktəbdə direktorun göstərdiyi liderlik müəllimin sinifdə göstərdiyi liderlik qədər vacibdir. Müəllim dərsdə şagirdlərə bilik-bacarıq-rəftar verməklə yanaşı, onlara sevgi, hörmət, xoşbəxtlik, dözümlülük, sədaqət, dostluq, anlaşma, nizam-intizam kimi anlayışları da aşılamalıdır. Müəllimlər ilk növbədə dərslərini maraqlı keçirməli, onlarda öyrənməyə həvəs yaratmalı, bir az zəhmətlə nail ola biləcəkləri məqsədlər qoymalı, onlara çətin və tədqiqatçı şəxsiyyəti bəxş etməlidir.

Təbii ki, müsbət müəllim-şagird münasibəti yaratmağın bir çox yolu var. Bunlar sinfin dinamikasına görə dəyişə bilən şeylərdir. Yaxşı müəllim-şagird münasibətlərində ən yaxşı üsullar bunlardır:

Ümumiyyətlə, tələbələr yaxşı müəyyən edilmiş sinif mühitinə müsbət cavab verirlər. Müəllimlər ilk andan tələbələrindən gözləntilərini açıq şəkildə ifadə etməli və qaydaları aydın şəkildə qoymalıdırlar. Bununla da şagirdlərin müəllimlərinə, müəllimlərin isə şagirdlərinə inamı artır.

Müəllimin motivasiyası və həvəsi tələbələri üçün çox önəmlidir. Müəllim gördüyü işdə həvəsli deyilsə, onun tələbələrinə təklif edəcəyi çox şey yoxdur. Ona görə də müsbət müəllim-şagird münasibətindən danışmaq mümkün deyil. Müəllimlərin sinifdəki müsbət münasibəti şagirdləri müsbət mənada həvəsləndirir və onların dərsdə iştirakını artırır. Şagird münasibətlərini gücləndirmək istəyən müəllimlər dərsi zərurətə çevirir, öyrənməyi həyatın bir hissəsinə çevirir və mühazirə oxuyarkən tələbələri əyləndirir. Bu, dərsdə iştirakını artırır. Müəllimin şagirdinə göstərdiyi hörmət mütləq özünə hörmət kimi geri qayıdacaq. Müəllimlik təkcə məktəbə gələn və öyrədən peşə deyil. Müəllim şagirdlərinin sinifdənkənar davranışları ilə yanaşı, onların sinifdaxili davranışları ilə də maraqlanarsa, müsbət müəllim-şagird münasibəti asanlaşır. Müəllimlər sinifdə elə şərait yaratmalıdırlar ki, şagirdlər bir-birini ələ salmasın, bir-birini sərt tənqid etməsin ki, sinifdə əmin-amanlıq təmin olunsun.

Müəllim və şagird arasında müsbət münasibət qurmaq səy və vaxt tələb edir, lakin düzgün münasibət nümayiş etdirilərsə, nəticə həm tələbələr, həm də müəllimlər üçün əvəzolunmaz olacaqdır.

Bəzi valideynlər övladlarının problemlərini danışmaqdan qorxur və bəzən bunu gizlədirlər. Bu, çox vaxt günahı öz üzərlərinə götürməli və ya bununla məşğul olmalı olduqlarını düşündükləri üçün olur. Eyni zamanda, müəllimlə mənfi bir şey paylaşdıqda, valideynlik bacarıqlarına görə tənqid olunmaqdan qorxurlar. Bu, ailələrin özlərini məktəb proqramlarından, seminarlardan və görüşlərdən kənarda hiss etmələrinə səbəb olur. Digər tərəfdən, müəllimlərin ailə ilə ünsiyyətini az qala qırılma həddinə çatdırır. Ancaq elə şagird var ki, ona kömək etmək, dəstəkləmək lazımdır, valideynlər müəllimlə nə qədər çox məlumat paylaşılarsa, şagird üçün bir o qədər faydalı olar. Çünki valideynlər bu yolla müəllimlərə etibar oluna biləcəyini göstərməli və övladlarını təhlükəsiz hiss etməlidirlər. Uşaqlar üz-üzə və ya onlayn təhsil prosesi zamanı müəllimləri ilə dialoqda günlərinin vacib saatlarını keçirəcəklər. Uşaqların təhsildə xoşbəxt və yüksək motivasiyalı şəkildə iştirakını təmin etmək və gələcəkdə yaşana biləcək mənfi münasibətlərin qarşısını almaq üçün valideyn-müəllim ünsiyyəti profilaktik olacaq.

Valideynlər övladının dərsə qoşulması, davranışı və bacarıqları ilə sinifdə baş verənlərdən daha çox maraqlanır. Bu səbəbdən müntəzəm ünsiyyət şəbəkəsində müəllim seçəcəyi bir neçə başlıq altında şagird haqqında qısa təfərrüatlar verərək e-mail metodunda, konfranslarda, ev ziyarətlərində və ya telefon danışıqlarında aktiv olmalıdır. Valideynlər üçün seminarlar, ailə bülletenləri, məktəb saytı, sistematik sinif iclasları, pandemiya zamanı video konfranslar və s. üsullara başqa strategiyalar da daxildir. Müəllimlər üçün təkcə şagirdlərin mənfi davranışlarını deyil, həm də şagirdlərin müsbət cəhətlərini və davranışlarını valideynlərə çatdırmaq son dərəcə vacib olacaqdır. Məktəbdən müsbət və xoşbəxt bir telefon zəngi ev-məktəb münasibətində gücləndirici bir əlaqə yaradacaq.

Bəzən yeni müəllim üçün valideyn ünsiyyəti çətinləşə bilər. O, nə deyəcəyini, haradan başlayacağını və söhbəti harada bitirəcəyini bilmir. Məktəb rəhbərliyinin müəllimlər üçün təqdim edəcəyi valideyn ünsiyyəti təlimatında valideynlərlə müzakirə edilməli olan maddələr olmalıdır.

Valideyn müəllimləri ilə ünsiyyət üsulları və standartları hər bir qurumun özünəməxsus xüsusiyyətlərinə və məqsədlərinə uyğun olmalıdır. Valideynlər olaraq dərs ilinin əvvəlində övladınızı müəllimə aydın şəkildə təqdim edin. Əgər diaqnozunuz və ya impulsiv davranışınız varsa, məktəb başlamazdan əvvəl bunu mütləq paylaşın. Valideyn müəllimlərinin iclaslarında iştirak edin. Müntəzəm olaraq ünsiyyət qurun.

SİA məsələ ilə bağlı araşdırma apararaq təhsil eksperti, sosioloq, psixoloq və DİN rəsmisinin fikirlərini öyrənib.

Daxili İşlər Nazirliyinin Mətbuat Xidmətinin KİV və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin rəisi, polis mayoru Elşad Hacıyev: “Ərazi üzrə Nəsimi RPİ-nin 19-cü Polis Şöbəsində təhqiqat araşdırmaları aparılır. Hazırda təhqiqat qrupu məktəbdədir. Araşdırmanın nəticəsindən asılı olaraq əmələ hüquqi qiymət veriləcək”.

Psixoloq Zeynəb Əyyubova: “Kimliyindən asılı olmayaraq heç bir kəs başqa bir şəxsə qarşı şiddət tətbiq edə bilməz. Yaşından, cinsindən, tutduğu mövqedən asılı olmayaraq şiddətin əleyhinəyik. Əgər bir fərd şiddət edirsə ya şiddət dolu bir ailədə böyüyüb, ya şiddətin şahidi olub, ya da şiddətə məruz qalıb ki, indi özü də başqalarına şiddət edir.

Ümumiyyətlə, inkişaf etmiş dünya ölkələrində hətta valideyn belə uşaqla münasibətdə ehtiyyatlı davranış sərgiləyir. Yəni, valideyn belə “mənim öz uşağımdır” deyib övladına əl qaldırmır. Biz tez-tez parkda, mağazada uşağını döyən valideynlərə rast gəlirik.

Müəllim və direktor uşaqları sevməli, onlara stimul verməlidir. Onların gələcəyə baxışını müəyyənləşdirməkdə müəllimlə direktor da köməkçi olmalıdır. Onların hər hansı bir travmasının olub-olmadığını araşdırmalıdır. Əgər şagirdin ailəsində problem varsa məktəb psixoloquna uşağı yönləndirməlidir”.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi yanında İctimai Şuranın üzvü, Azərbaycan Gənc Alim, Doktorant və Magistrlər Cəmiyyətinin sədri, fəlsəfə doktoru İlqar Orucov: “Bəli həmin görüntüləri mən izlədim. Artıq kütləvi informasiya vasitələrində, mətbuatda, sosial şəbəkələrdə çox ciddi müzakirəyə səbəb oldu. Burada direktoru müdafiə edənlər də çox oldu. İnsanlar müxtəlif qrupa ayrıldılar. Birbaşa müəllimin uşağa fiziki zor tətbiq etməsini pisləyənlər, qınayanlar da oldu.

Azərbaycanda ümumiyyətlə təhsil insan yönümlüdür, yəni şəxsiyyət yönümlüdür. Bu baxımdan uşağa hər hansı bir zor işlətmək qanunla da yolverilməzdir. Mən düşünürəm şagirdə qarşı zor tətbiq edilməsi düzgün deyil. Amma gəlin bir reallığı nəzərə alaq. Təbii ki, mən direktorun bu hərəkətini təqdir etmirəm. Onu pisləyirəm, qınayıram və fikirləşirəm ki, heç də yaxşı hal deyil. Amma gəlin baxaq. Məktəbə gedən uşaqlar hamısı normal ailələrdənmi çıxırlar. Təəssüf ki, yox. Azərbaycanda xeyli çətin, problemli ailələr var. Ailə uşağı böyütməklə bağlı məsuliyyətini dərk etmir, ailədə uşağa münasibət sözün həqiqi mənasında normal şəkildə qurulmayıb. Yəni, uşağı tərbiyə etmək, uşaqla maraqlanmaq, uşağın dərsi ilə maraqlanmaq, onun kimlə yoldaşlıq etməsi ilə maraqlanmaq, onun vaxtını düzgün idarə etmək kimi məsələlər həqiqətən də ciddi valideyn məsuliyyəti tələb edir.

Amma görək bizim valideynlər məsuliyyətləri dərk edirlərmi? Təbii ki, etmirlər. Bir çox hallarda bəli valideynlər elə eşidiblər ki, təhsil şəxsiyyət yönümlüdür, şagirdə əl vurmaq olmaz, şagirdə qarşı ümumiyyətlə nəinki fiziki zor, şiddət, eyni zamanda ona qarşı bərkdən danışmaq da olmaz. Bilirsiniz biz bu yolla əslində müəllimləri xeyli nüfuzdan salmış da oluruq. Mən özüm də ixtisasca müəlliməm. Yəni, bu işin nə qədər çətin olduğunu bilirəm. Amma bu məsələdə mən təkcə direktoru qınamaq istəmirəm. Ola bilsin ki, həmin şagirdlər özləri də problemli şagirdlərdir. Yəni, burada məsələyə birtərəfli baxmaq, bir tərəfi ittiham etmək də olmaz. Yəqin ki, həmin direktor cəzalandırılacaq və onunla bağlı tədbir görüləcək. Bunu görən şagirdlər hansı ki, həmin çətin ailələrdən gəlmiş şagirdlərdir. Onlarla bağlı nə baş verəcək? Onlar artıq düşünəcəklər ki, mənə müəllim və yaxud direktor güldən artıq söz deyə bilməz və onların ayağı yer alacaq ki, bunun da mənfi tərəfləri var. İndi direktordur, müəllimdir, pedaqoqdur, psixoloqdur ki, onlar pedaqogika, psixologiya fənni keçiblər. Uşaqla rəftar məsələlərini bilməlidilər. Amma gəlin düşünək ki, elə uşaqlar var ki, onlarla işləmək həqiqətən çətindir. Onların valideynləri çətin insanlardır. Onların tərbiyə olunduqları ailələr çətin ailələrdir. Yəni, biz elə hər şeydə müəllimi günahlandıraq?

Düşünürəm ki, məktəblərdə uşaqla belə davranılması yaxşı hal deyil. Amma biz nəzərə alaq ki, müəllimin də, direktorun da əsəbləri dəmirdən deyil. Onlar da insandılar, onlar da böyük insan qrupu ilə işləyirlər. Bu baxımdan mən məsələyə birmənalı olaraq baxmağın tərəfdarı deyiləm.

Ümumiyyətlə, müəllim, şagird, direktor münasibətinin dünyada necə olması ilə bağlı məsələdə fərqli situasiyalar var. Sovet dövründə də müəllim hətta şagirdə qarşı ən ağır şiddəti göstərirdi. Hətta mənim bu yaxında rastıma çıxdı. Çox məşhur insanlardan biri deyir ki, mənim müəllimim atamın qayışı olub. Bu baxımdan dünyada, Avropa ölkələrində vəziyyət fərqlidir. Çünki, o ölkələrdə mən bizim valideynləri təhqir etmək, aşağılamaq istəmirəm. O fikirdən də uzağam. Amma yenə də qeyd etmək istəyirəm ki, təəssüf ki, bütün ailələr eyni deyil. Bəzən olur ki, normal ailədən gedən uşaq görürsən ki, məktəbdə o çətin ailədən gəlmiş uşağın təsirinə düşür. Yəni, ailələrin özündə ciddi problem var. Həqiqətən də bu belədir. Bunu gizlətməyin yeri yoxdur və indi siz görün bu cür vəziyyətdə müəllim, direktor hansı əziyyəti çəkir və hansı çətinliyi yaşayır”.

Təhsil məsələləri üzrə ekspert Elçin Əfəndi: “Dünən o görüntünü mən də izlədim və təəssüf ki, bu kimi hallar təkcə dünənin deyil, yəni, bu gün də proses baş verib. Hansısa məktəbdə və yaxud da bundan əvvəlki günlərdə də baş verib. Bu hadisələr hər zaman olub və təəssüf ki, hələ də davam edir. Bu hadisələrin olmaması üçün müəllimlərin, eyni zamanda rəhbər heyətin psixoloji durumu yerində olmalıdır. Yəni maksimum şagirdlərə övlad münasibəti bəsləməyə çalışmalıdılar. Amma təəssüflər olsun ki, indiki dövrdə elə bir vəziyyət yaranıb ki, şagirdlərin bəziləri müəyyən kənara çıxma hallarına yol verirlər. Bu kimi halların baş verməsi demək olar ki, hər gün müşahidə olunur ki, şagirdlər tərəfindən ya dərslər pozulur, ya müəllimlərə qarşı hər hansı bir yersiz hərəkətlər olunur. Bəzi müəllimlərimiz, eyni zamanda məktəb rəhbərliyi tərəfindən dünənki görüntüdə gördüyümüz kimi həmin şagirdlərə qarşı sözlə deyil, yalnız zor gücünə müəyyən hərəkətlərə yol verilir. Düşünürəm bunu etmək lazım deyil. Yəni, pedaqoq təmkinli olmalıdır, səbr nümayiş etdirməlidir. Ən azı həmin şagirdin valideynini dəvət etməli, ona qaydaları izah etməli, övladı ilə bağlı müvafiq tapşırıqlar verməlidir. Yəni, bunları zor tətbiq etmədən, şiddət göstərmədən həll etmək mümkündür.

Amma dediyim kimi bəzi məsələlərdə məktəblərin özündə yəni, təhsil müəssisələrinin özündə müəyyən çatışmayan tərəflər var. Birincisi, məsələn, biz başlıca olaraq psixoloji tərəfini araşdırmalıyıq. Yəni, məktəblərin içərisində psixoloq vəzifəsini yerinə yetirən şəxslər işləməyi bacarmalıdır. Təəssüflər olsun ki, indi psixoloqların bəziləri yerində deyil və yaxud da həmin ixtisasın sahibi deyil, sadəcə psixoloq kimi fəaliyyət göstərir. Yəni, bizdə sadəcə psixoloq anlayışı elə formalaşıb ki, yalnız biz uşağı psixoloqa apardıqca “bu uşaqda yəqin əqli çatışmazlıq var, ona görə psixoloqa aparılır” düşüncəsi yaranır. Yəni, bu kimi məsələdə mütləq psixoloqa müraciət etmək lazımdır ki, belə halların qarşısı ən azı alınsın. Eyni zamanda, məktəb psixoloqu da bu məsələdə diqqətli olmalıdır. Biz deyə bilmərik ki, bu hadisə təkcə bizim ölkəmizdə baş verir. Demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində bu kimi hallar var. Daha az təsadüf olunan hallar təbii ki, Avropadadır, Amerika Birləşmiş Ştatlarında və yaxud Kanada və s. Yəni, inkişaf etmiş ölkələrdə bu kimi hallara daha az təsadüf olunur. Amma bu da o demək deyil ki, orda bu kimi hallar baş vermir. Yəni, orda da baş verir. Orada isə konkret olaraq təbii ki, belə bir hal baş verdiyi zaman yəni, bu xətaya yol verən şəxslərlə bağlı inzibati qaydada tədbir görülür. Lazımdırsa məktəb rəhbərliyi vəzifədən kənarlaşdırılır və yaxud da uşaqla bağlı hər hansı bir qərar verilir.

Düşünürəm ki, biz maksimum çalışmalıyıq ki, təhsil alanlara övladımız kimi yanaşaq. Baxmayaraq o nə qədər nadinc olacaq, baxmayaraq o nə qədər dərsi pozacaq. Bunun həlli qaydalarını sivil formada həyata keçirmək daha məqsədəuyğundur”.

Ayşən Vəli