"Kaş, sən heç doğulmayaydın" - ARAŞDIRMA

Valideynin övladını tərk etməsinin səbəbləri nə ola bilər? Bu cür davranışın yaratdığı yaralar çox dərin iz buraxır. Həmçinin, bu vəziyyətlərə səbəb olanları anlamaq da vacib ehtiyacdır. SİA məsələ ilə bağlı araşdırma aparıb.

Bir uşağı tərk etmək üçün səbəblər çox fərqli ola bilər. Bu cür hallar yaşadıqları insanlardan və yerləşdikləri şərtlərdən asılı olaraq müxtəlif səbəblərdən baş verir. Bu cür təcrübələr bir uşaq üçün son dərəcə dağıdıcıdır.

Ən çox görülən amillər yoxsulluq və məhdud həyat imkanlarıdır. Məsələn, bəzi çox gənc valideynlər övladlarını övladlığa verməyi və ya qohumlarına buraxmağı üstün tuturlar. Bu kimi hallar üçün dərhal "tərk etmə" tərifini vermək düzgün olmaya bilər. Ancaq ümumiyyətlə, cəmiyyət bu vəziyyətləri eyni şəkildə qiymətləndirir.

Əsas, səbəb yaradan amillər, şərtlər və spesifik reallıqlar baxımından çox ölçülü və çətin bir vəziyyətlə qarşılaşırıq. Çünki bəzi təcrübələr kiçiklərin həqiqi travma keçirməsinə səbəb ola bilər. Bu təcrübələrin yaratdığı yaraların çox dərin və qalıcı olduğunu görməməzlikdən gələ bilmərik. Atasız böyümək və ya anasız yetkinlik yaşına çatmaq uşağa dərin yaralar vurur və şəxsi çatışmazlıqlar qoyur.

Gündəlik həyatımızda heç olmamalı olan son dərəcə drammatik hekayələrə rast gəlirik. Nə qədər inkişaf etsək də, uşaqlar anaları tərəfindən tərk edilməyə davam edirlər. Yeni doğulmuşlar gözlənilməz yerlərdə tapılır və sağ qalanların əhəmiyyətli bir hissəsinin arxasında sosial imkanları uğursuz olan anaların kədərli hekayələrinə rast gəlmək mümkündür.

İqtisadi Problemlər

Valideynlərdən birinin və ya hər ikisinin övladlarını tərk etməsinin əsas səbəbləri yoxsulluq, qeyri-kafi imkanlar və sosial təcrid olmaqdır. Bu cür halların qarşısını almaq üçün cəmiyyətin bunları vaxtında aşkar etməsi və hərəkətə keçməsi lazımdır.

Narkotik istifadəsi və alkoqol

Narkotik istifadəsi və sosial təcridetmə bir-biri ilə sıx əlaqəli məsələlərdir. Bununla birlikdə, valideynlərdən birinin də alkoqol asıllığı problemi ola bilər. Alkoqol düşkünü olan valideynlərin uşaqları iki fərqli tərk edilmə vəziyyəti yaşayırlar.

İstənməyən hamiləlik

Söhbət valideynləri tərəfindən tərk edilmiş uşaqlardan gedirsə, istənilməyən hamiləlik amilini görməzdən gələ bilmərik. Bu çərçivədə çox fərqli vəziyyətlərlə qarşılaşa bilərik. Gənc yaşda məcburi əlaqə və hamiləlik kimi nümunələrə rast gəlmək mümkündür. Bu ekstremal şəraitdə yaşayan gənc qızlar necə davranacaqlarını bilmirlər.

Yetkin olmayan valideynlər

Hələ yetkinləşməmiş ana və ata instinktlərindən məhrum olan valideynlər hər an uşaqlarını tərk etməyə qərar verə bilərlər. Buna görə hər kəs uşaq sahibi olmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürməyə hazır deyil. Könüllü olaraq bir uşaq istəsələr də, faktlarla qarşılaşdıqda, gec də olsa, bu həqiqətlərin onlara çətin olduğunu başa düşürlər.

Ümumiyyətlə, uşaqdan imtina anadan olduqları bir il ərzində daha çox görülür. Ancaq yetkin olmayan valideynlər hər an belə bir qərar verə bilərlər. Yəni uşağın üç, beş və ya on yaşında olması bu vəziyyəti dəyişdirmir.

Münasibətdəki problemlər

Övladlarını yeni bir həyat qurmaq üçün tərk edən valideynlər. Ana və ataların övladlarını niyə tərk etdiklərini daha yaxşı anlamaq üçün münasibətlərdə yaşanan problemləri bir az daha dərindən araşdırmaq lazımdır. Anlaşılmazlıqlar, dağılmalar, mürəkkəb nikahlar, bir uşağın böyüdülməsi və dəstəklənməsi və ya qəyyumluq mövzusunda bir razılığa gələ bilməməsi, valideynləri ən radikal variantı seçməyə vadar edə bilər ki, bu da tərk etməkdir.

Digər tərəfdən, çox yayılmış başqa bir vəziyyət var. Ailəsini və övladlarını tərk edən bir ana və ya ata, çox güman ki, başqası ilə yeni bir həyat quracaq. Yəni, başqa bir ailə quracaq. Bu, ailə daxilində yeni bir tərk etmə ola və ya olmaya bilər. Nə olursa-olsun, bir ana və ya atanın əvvəlki partnyoru ilə yaşadığı problemlər üzündən övladının həyatını qalıcı şəkildə tərk etməsi həm drammatik, həm də son dərəcə təəccüblüdür.

Nəticədə, yuxarıda göstərməyə çalışdığımız kimi, bir uşağı tərk etmək mürəkkəb və qınanacaq məsələdir. Əlbəttə, başa düşülən hallar da var. Bu cür arzuolunmaz halların baş verməməsi üçün lazımi şərtlər və qaydalar yaradılmalıdır.

Ana və ya ata fiqurunun olmaması bir uşağın həyatında doldurulmayan boşluqlar yaradır. Həm də bu uşaq böyüyüb yetkinləşdikdə bu boşluq hissinin yaratdığı yara heç vaxt sağalmaz. Bunlar heç vaxt unutmamalı olduğumuz şeylərdir.

Ümumiyyətlə, uşaqdan imtina anadan olduqları bir il ərzində daha çox görülür. Ancaq yetkin olmayan valideynlər hər an belə bir qərar verə bilərlər. Yəni uşağın üç, beş və ya on yaşında olması bu vəziyyəti dəyişdirmir. Belə bir qərar verdikləri və hər cür istiqrazdan qaçmağı üstün tutduqları bir vaxt var.

Münasibətdəki problemlər: övladlarını yeni bir həyat qurmaq üçün tərk edən valideynlər

Ana və ataların övladlarını niyə tərk etdiklərini daha yaxşı anlamaq üçün münasibətlərdə yaşanan problemləri bir az daha dərindən araşdırmaq lazımdır. Anlaşmazlıqlar, dağılmalar, mürəkkəb nikahlar və bir uşağın böyüdülməsi və dəstəklənməsi və ya qəyyumluq mövzusunda bir razılığa gələ bilməməsi, valideynləri ən radikal variantı seçməyə vadar edə bilər: həmişəlik tərk etmək.

Bu faktlar uşaqlar üzərində xüsusilə güclü təsir göstərir. Çünki bu uşaqlar yalnız valideynlərinin sürtüşmələrinə, davalarına və ailədəki mənfi mühitin şahidi deyil. Eyni zamanda, bəzi hallarda valideynlərinin evdən çıxmasına görə özlərini məsuliyyətə cəlb edə bilərlər.

Digər tərəfdən, çox yayılmış başqa bir vəziyyət var. Ailəsini və övladlarını tərk edən bir ana və ya ata, çox güman ki, başqası ilə yeni bir həyat quracaq və başqa bir ailə quracaq. Bu, ailə daxilində yeni bir tərk etmə ola bilər və ya olmaya bilər. Nə olursa-olsun, bir ana və ya atanın əvvəlki partnyoru ilə yaşadığı problemlər üzündən övladının həyatını qalıcı şəkildə tərk etməsi həm drammatik, həm də son dərəcə təəccüblüdür.

Nəticədə, yuxarıda göstərməyə çalışdığımız kimi, bir uşağı tərk etmək mürəkkəb və qınanacaq səbəblərdən ola bilər. Əlbəttə, başa düşülən hallar da var. Ancaq istisnalar mütləq cəzaya layiq olanlardır. Asılı olmayaraq, bu cür arzuolunmaz halların baş verməməsi üçün lazımi şərtlər və qaydalar yaradılmalıdır.

Bir ana və ya ata rəqəminin olmaması bir uşağın həyatında doldurulmayan boşluqlar yaradır. Həm də bu uşaq böyüyüb yetkinləşdikdə böyüməsi lazım olan bu boşluq hissinin yaratdığı yara heç vaxt sağalmaz. Bunlar heç vaxt unutmamalı olduğumuz şeylərdir.

Tərk edilmək insanları hər yaşda təsir edən və travmaya səbəb olan bir vəziyyətdir. Bununla birlikdə, xüsusən uşaqlıqda, qayğıya ehtiyacı olduğu zaman ona baxan valideyn tərəfindən tərk edilməsi daha çox travmalara səbəb olur.

Valideynləri tərəfindən istənməyən və ya arzuolunmaz olduğu düşünülən uşaqların psixologiyası necə inkişaf edir?

Tərk edilmək yaşından asılı olmayaraq hər bir insan üçün travmatik bir təcrübədir. Uşağın ağrısının şiddətinə yalnız tərk edilmə deyil, tərk etmə forması və ondan əvvəl və sonra baş verənlər də təsir edir. Ayrılmadan əvvəl ailədə sıx qarşıdurmalar, qorxu və şiddət mühiti varsa uşağın yaddaşında artıq kifayət qədər ağrı yığılıb qalır.

Tərk edildikdən sonra uşağın bu travmanın öhdəsindən asanlıqla gəlməsi üçün ətrafdakı sosial dəstək güclü olmalıdır. Uşağın yanında birinin dəstəkləyici bir şəxsiyyət kimi olması, onun qayğısını çəkməsi onun ən böyük zəmanətidir. Tərk edilmiş bir uşağın gündəlik rejimi də pozulur. Uşaq böyüdükcə ailədəki problemləri daha asan başa düşür, zehni inkişafı daha da inkişaf edir.Məktəbəqədər yaşlarında səbəb-nəticə əlaqəsi qurmaqda çətinlik çəkən uşaq, məktəb yaşında artıq ailədəki sosial mühitin fərqindədirlər.

Ana niyə uşaq üçün bu qədər vacibdir?

Uşaq gözlərini açanda gördüyü ilk bağlılıq və sevgi obyekti anadır. O, övladının varlığını təmin edir, sevgi və qayğıya olan ehtiyacını qarşılayır və uşağın sağlam şəxsiyyət inkişafı üçün bir güzgü rolunu oynayır. Onun olmaması bütün bu ehtiyacların qarşılanmamağı və ya kəsilməyi deməkdir.

Hamı ana ola bilərmi? Hamının ana olmaq haqqı varmı?

Analıq hüququnu müzakirə etməkdən söhbət gedə bilməz. Fizioloji və zehni səriştəsi olan hər bir qadının bunu etmək hüququ var.

Anasız və atasız böyüyən uşaqların gələcəkdə problem yaşayacağını söyləmək düzgündürmü?

Bu çox zaman belə olur. Valideynlər uşağın qoruyucusudur, onlar uşağın bədəninin sağlam inkişafını təmin edir, uşağa sevgi və məhəbbət bəxş edir, uşağın ardıcıl emosional inkişafına, nizam-intizamına rəhbərlik edir, həddini aşmalarına mane olur, yaxşı davranışını modelləşdirir, uşağın iqtisadi təhlükəsizliyidir, onların həyatı boyu ən çox etibar etdiyi fiqurlarıdır. Bütün bu səbəblərə görə uşağın inkişafında bu qədər funksiyası olan valideynlərindən məhrum olması çətindir.

Uşağın həyatında ananın və ya atanın tələb olunan yerdə və zamanda olmaması, o anda və gələcəkdə uşağın bir çox psixiatrik və fizioloji problemlə üzləşməsinə zəmin yarada bilər. Körpəlikdə anasız böyüyənlərin sonrakı həyatda asılı bir şəxsiyyət quruluşu inkişaf etdirə biləcəyi və hətta tipik xroniki depressiyalara meylli olduqları bilinən bir həqiqətdir. böyüdüyü uşaqlarda; "Reaktiv bağlanma pozğunluğu" dediyimiz problemi insanlarla münasibətlərdə tez-tez görürük. Valideyn modeli olmayan bir yeniyetmə ciddi şəxsiyyət qarışıqlığı və şəxsiyyət patologiyası üçün namizəddir.

Ananın yoxsa atanın yoxluğu uşaq üçün daha ağırdır?

Ananın və ya atanın uşağın inkişafındakı roluna və uşağın cinsinə görə dəyişir. Əsas sevgi, qayğı və nizam-intizam ehtiyacları xaricində, qız ilk dəfə qadın xüsusiyyətlərini (analıq, qadınlıq) anadan, kişilərlə münasibətləri atadan, oğlan kişi xüsusiyyətlərini (atalıq, kişilik) atadan, qadın fiqurlarla münasibətini anadan görür. Belə olmadığı təqdirdə, oğlan və ya qız bütün rolları tək başına götürəcək, yük ikiqat artacaq və səhv yönlənəcək.

Ana və ya ata övladından hansı hisslərlə imtina etmək istəyir?

Ağlı başında olan heç bir ana övladından əl çəkmir.

Bəzi analar övladlarından birinə qarşı şiddət göstərə biləcəyini və digərlərinə qarşı sevgi dolu olduğunu söyləyirlər. Bu doğrudur? Bunu necə izah etmək olar?

Cəmiyyətimizdə, valideynlər öz hisslərini və gözləntilərini ölçü olaraq qəbul edirlər. Buna görə də övladlarına qarşı rəğbət göstərməkdə çətinlik çəkirlər. Bu, anaların şüurlu şəkildə etdikləri bir şey deyil. Bu qrup dinamikasından başqa uşaqların şəxsiyyət xüsusiyyətləri də buna aiddir. İnkişaf problemləri, davranış pozuqluqları və psixiatrik problemləri olan uşaqlar ailə daxilində sağlam əlaqələr qurmaqda çətinlik çəkdikləri üçün şiddət hədəfi ola bilərlər.

Ailələrindən uzaq olan bu uşaqlara necə yanaşmalıyıq?

Uşağın zorakılığa məruz qaldığı mühitlərdə bu vəziyyəti aidiyyəti orqanlara bildirmək hər kəsin vətəndaşlıq borcu olmalıdır.

Valideynlərin bilməli olduğu bəzi şeylər:

Şiddət ünsiyyətdəki səriştəsizlikdir. Üzvlər arasında sağlam ünsiyyət əldə edən ailələrin şiddətə ehtiyacı yoxdur. Qorxudan və itaəti məcbur edən bütün hərəkətlər, sözlər və münasibətlər şiddət deməkdir. Etdiyiniz şey deyil, uşağınızın onu necə qəbul etdiyi vacibdir. Bəzən bir uşaq adi bir baxışdan belə əzilmiş ola bilər. Şiddəti görən uşaq da tətbiq etməyi öyrənir və böyüdükdən sonra şiddətə meylli bir yetkin kimi öz uşaqlarına da şiddət tətbiq edir.

Məsələ ilə bağlı psixoloq Lalə Cəfərova da münasibət bildirib: “Körpələri zibilliyə tullamaq son zamanlarda baş vermir. Bu hər zaman olub, yoxsa yetimlər evləri də olmazdı elə deyilmi?! Bir ana övladını necə ata bilər sualına gəlincə, bu verilişlərin söhbəti olub, çox danışılıb, çox müzakirə olunub və bir nəticəyə gəlinməyib. Görünür hər dünyaya uşaq gətirən ana olmur, hər doğan qadında analıq hissləri oyanmır. Ana olmaq mərhəmət duyğusu ilə əlaqəlidir. Əgər bir qadında mərhəmət hissləri oyanmırsa uşaq dünyaya gətirməyi ana olduğu mənasına gəlmir. Ya da əgər bir qadının mərhəmət duyğusu oyaqdırsa o uşaq doğmasa da anadır məncə. Mərhəmət duyğusu olan qadın sadəcə övladına deyil, heyvanlara, təbiətə, insanlığa da eyni həssaslıqla, şəfqətlə yanaşır. Keçən yazıların birində də dediyim kimi kaşki uşaq dünyaya gətirmədən öncə yoxlasalar görək bu cütlük övlad sahibi olmağa, bir insan tərbiyə etməyə psixi və mənəvi olaraq hazırdırlarmı? Kaş ki belə olsa, bəlkə o zaman dünya daha ədalətli, mərhəmətli bir yer olar. Bu sadəcə bizdə belə deyil, dünyanın hər yerindən belə xəbərlər eşidirik. Təəssuf ki!”.

Azərbaycan Uşaqları İctimai Birliyinin hüquqşünası Fariz Əkbərov isə öz fikirlərini belə qeyd edib: “Hüquqi formada hər bir valideyn övladını böyütməyə məsul şəxsdir. Qanunvericilikdə, "Uşaq Hüquqları haqqında" qanunda və Ailə Məcəlləsində də bu belədir. Hər bir valideyn 18 yaşına kimi övladını böyütməlidir. Son zamanlar qeyri-rəsmi nikahlardan doğulan uşaqların atılması valideyn məsuliyyətsizliyindən irəli gəlir. Yəni bu adam özünü valideyn kimi hiss etmir və nəticədə övladını rahatlıqla tərk edə bilir. Bunun əsas səbəbi valideynlərin məsuliyyətsizliyi ilə bağlı qanunvericilikdə müəyyən dəyişiklik olaraq valideyn məsuliyyəti artırılmalıdır”.

“Məsələnin iqtisadi problemləri ondan ibarətdir ki, iki cütlük evlənən zaman onlar məsuliyyətlərini anlamalıdırlar. Ailədə qazanc olmamağı, tərəflərin çalışmamağı, tələbatların ödənilməməsi kimi amillər iqtisadi məsələlərdə böyük rol oynayır. Bütün bu səbəblərdən valideynlər uşaqlarını təbrik edir. Bizim sığınacağa da bu məsələ ilə bağlı bir çox valideynlər müraciət edir. Onlar əsasən də maddi imkan olmadığı üçün bu yola əl atırlar”.

“Uşağın tərk edilməsi ilə bağlı Ailə Məcəlləsində valideyn hüququndan məhrum etmə və valideyn hüququnun məhdudlaşdırılması ilə bağlı məhkəmə qaydasında işlər həyata keçirilir. Valideynlərdən birinin digəri məhkəməyə verilməsi şərti ilə bu baş tuta bilər. Ancaq, valideyn birbaşa övladını qoyub gedirsə, ona qarşı birbaşa cəza tətbiq olunmur”.

Yazıçı-kulturoloq Aydın Xan Əbilov da məsələ haqda fikirlərini qeyd edib: “Tarixin əvvəlindən bu yana ailə dəyərləri, nəsillərin biri-birinə hörməti, ailədə qadın-kişi münasibətləri, ana-bacı, ata, qardaş, gəlin, yeznə, kürəkən münasibətləri o qədər dəqiqliklə işlənib ki, bu Azərbaycan xalqını eradan əvvəl, bəlkə də daha öncədən bu günə qədər gətirib çıxara bilən bir yaşam texnologiyasına çevrilib. Təəssüflər olsun ki, son vaxtlar dünyanın hər yerindən Azərbaycana hər cür yaşam texnologiyaları ixrac olunur. Bunun nəticəsində də Azərbaycanda bu cür mənfi hallar çoxalmağa başlayıb”.

“Ailə dəyərlərimiz zəiflədikcə, nəsillər arası bağlar qırıldıqca bu kimi hallar get-gedə çoxalacaq. Son zamanlar yeni doğulan körpələrin atılması ictimaiyyət tərəfindən təbii olaraq qınanır. Lakin, biz problemin səbəbini öyrənməyə çalışmırıq. Nə qədər ki, bunun səbəbləri ilə məşğul olan ailə institutları, dövlət qurumları sadəcə bəyanat verməklə öz işini bitmiş hesab etsələr, nə qədər ki, cəmiyyət ailə, nəsil, ağsaqqal və ağbirçəklər, təhsil müəssisələri birləşib belə mənfi təzahürlərə qarşı öz araşdırlamalarını aparıb ictimai qınaq institunu yaratmasalar bu hadisələrin sayı çoxalacaq. Çünki, qadının öz uşağını atması radikal bir addımdır. Bu qadınların çoxsu, ya azyaşlı olarkən yaxınları tərəfindən zorlanmış, təcavüzə məruz qalmış, yaxud sevmədiyi adam tərəfindən uşağa qalmış qadındır. Bu insan təhsil alıb, karyera qurmaq əvəzinə 16-17 yaşında evləndirilməyə məcbur edilir. Bu da belə liberal addım atmağa səbəb olur. Bu cür hallara qarşı biz mübarizə aparmalı, ailənin və uşağın necə müqəddəs varlıq olduğunu heç vaxt unutmamalıyıq”.

Ayşən Vəli

Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə