“3+3” görüşü – növbəti fürsət - RAKURS

İstanbulda regional məsləhət platformasının üçüncü iclası keçirilir

İstanbulda Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan və Türkiyə, İran, Rusiya - “3+3” regional məsləhət platformasının üçüncü iclası keçirilir. Xarici işlər nazirlərinin iştirakı ilə keçirilən görüş barədə məlumatlar gəlməkdədir. “3+3” formatında görüşlər Gürcüstanın iştirakı olmadan keçiriləcək, lakin regionun qalan ölkələri danışıqlar aparmaq və öz fəaliyyətlərini əlaqələndirmək əzmində olduqlarını nümayiş etdiriblər. Qafqaz regionunda problemlər, eyni zamanda regiona sülh və sabitlik gətirmək üçün regional problemlərin sülh yolu ilə həllinə, təhlükəsizliyin təmin edilməsinə və regionda siyasi nizamlanmaya diqqət yetirməyin lazım olduğu vurğulanıb.

Türkiyə, Ermənistan, Azərbaycan, Rusiya və İran xarici işlər nazirlərinin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə həsr olunmuş üçüncü görüşündən əvvəl İrəvanın rəsmi nümayəndələrinin bəyanatları diqqət çəkib. Onlar yaxın bir neçə həftə, hətta günlər ərzində Bakı ilə sülh müqaviləsi imzalamağa hazır olduqlarını bildiriblər. Düzdür, qarşıdakı görüşdən belə bir irəliləyiş gözləmək çətindir. Nəzərə alsaq ki, sülh prosesi bir neçə ay əvvəl ciddi şəkildə başlayıb. Oktyabrın 15-də Parlamentlərarası İttifaqın 149-cu Assambleyasında çıxış edən Ermənistan parlamentinin sədri Alen Simonyan bildirib ki, hazırda 16 bənddən 13-ü üzrə tam razılığa gəlinib.

Eyni zamanda, o, ölkəsinin “bu gün” sülh müqaviləsini imzalamağa hazır olduğunu vurğulayıb. Eyni zamanda assambleyanın kənarında Simonyan azərbaycanlı həmkarı Sahibə Qafarova ilə də görüşə bilməyib. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan MDB ölkələri başçılarının sammitində çıxışı zamanı bildirib ki, sülh müqaviləsi layihəsindəki bütün mətnlər artıq Azərbaycan hakimiyyəti ilə razılaşdırılıb. Bununla bağlı o, oktyabrda sənədi imzalamağa hazırdır.

Ermənistan prezidenti Vaaqn Xaçaturyan “Financial Times” qəzetinə deyib ki, İrəvanla Bakı arasında hələ də həll olunmamış məsələlər var, lakin onlar hələ də müzakirələrin uğurla başa çatmasına yaxınlaşırlar. O, Azərbaycanda keçiriləcək COP29 iqlim konfransından əvvəl sülh müqaviləsinin imzalanmasını daha məqsədəuyğun variant adlandırıb. Tədbir noyabrın 11-dən 22-dək baş tutacaq.

Azərbaycan nümayəndələri isə bunun əksini deyirlər. Məsələn, oktyabrın 14-də Respublika Xarici İşlər Nazirliyi İrəvanı “mina terrorunda” ittiham edib. 2020-ci ildən müharibə başa çatdıqdan sonra 381 nəfərin mina qurbanı olmasına baxmayaraq, Ermənistan minalanmış sahələrin dəqiq xəritələrini təqdim etməkdən imtina etməkdə davam edir ki, bu da ölkənin sülh və normallaşma prosesində səmimi iştirakına ziddir. Öz növbəsində, Bakı 2025-ci ildə müdafiəyə 8,3 milyard manatdan çox (təxminən 5 milyard dollar) xərcləməyi planlaşdırır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2024-cü ildə hakimiyyət bu məqsədlər üçün 6,4 milyard manatdan çox (təxminən 3,7 milyard dollar) vəsait ayırıb.

Paralel olaraq, Ətraf Mühitin Mühafizəsi Birinci koalisiyasının həmtəsisçisi Amin Məmmədov bildirib ki, Ermənistan öz ərazisində qeyri-qanuni mədən işləri aparır, buna görə də Azərbaycanın sərhədyanı yaşayış məntəqələri əziyyət çəkir. “Ermənistanın mədən əməliyyatları apardığı ərazilər monitorinqdən keçməlidir. Bu monitorinqdə azərbaycanlı mütəxəssislərin də iştirakı vacibdir”, - Məmmədov vurğulayıb.

3+3 formatı post-konfliktdir, lakin regionda münaqişələr hələ də həllini tapmayıb. Buna görə də o, regiondakı vəziyyətin və onun inkişaf potensialının müzakirə olunduğu məsləhət və müzakirə platforması kimi çıxış edir. Belə davam edərsə Ermənistan-Azərbaycan nizamlanmasından irəliləyiş gözləmək olmaz. Bakının sülh şərtlərinə İrəvanın adekvat reaksiya verməməsi, üstəlik Ermənistan rəsmilərinin bu ittihamların guya sülh müqaviləsinin imzalanmamasına hesablandığını deməsi münasibətlərdə gərginliyi bir az da artırıb. Ermənilər hesab edirlər ki, tərəflərin razılaşdırdığı 13 bəndi özündə əks etdirən sənədi imzalamaq lazımdır, amma Azərbaycan sənədin əsas bəndlərinin razılaşdırılmadığını əsas gətirir. Ermənilər qalan 3 bəndin işçi qrupları çərçivəsində həllini tapacağını desə də, etimadın olmadığı heç bir müzakirənin, ya da yarımçıq sənədin sabah pozulmayacağını kimsə ehtimal edə bilməz.

Öz növbəsində “Atlas” Siyasi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Elxan Şahinoğlu qeyd edib ki, əgər Ermənistan hakimiyyəti sazişin bütün 16 bəndini birdən imzalamağa razılaşarsa, o zaman yaxın vaxtlarda sülh bağlana bilər. Eyni zamanda, əsas məsələ Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsi olaraq qalır. “İran üzərindən Bakıdan Naxçıvana alternativ marşrut çəkmək olar, lakin Yaxın Şərqdə baş verən son hadisələr fonunda Ermənistandan keçən yola üstünlük verilir. Rusiya və Türkiyə də bunda maraqlıdır. Eyni zamanda, Ankara və Bakı Moskvanın yola nəzarəti həyata keçirməsinə qarşı deyil. Son vaxtlara qədər İrəvan bundan narazı idi, lakin bu yaxınlarda Paşinyan monitorinqin Rusiya Federasiyası FSB-nin yurisdiksiyasına verilməsi ideyası ilə razılaşıb. Ola bilsin ki, bu mövzu “3+3” formatında müzakirə olunsun”, - Şahinoğlu bildirib.

Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin (CAİR) İdarə Heyətinin sədri Fərid Şəfiyev isə əksinə, hesab edir ki, “3+3” çərçivəsində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ümumiyyətlə, əsas müzakirə mövzusuna çevrilməyəcək. “İrəvanla Bakı arasında danışıqlar prosesi ikitərəfli formatda, yəni vasitəçilərsiz gedir. Lakin Azərbaycan Cənubi Qafqazın gələcəyinin təkcə müharibənin olmaması deyil, ölkələr arasında əməkdaşlıq olduğuna inanmaqda davam edir. Bu o deməkdir ki, “3+3” çərçivəsində regional oyunçuların, aralarındakı fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, onların iqtisadi yaxınlaşmasını müzakirə etmək olar”, - deyə Şəfiyev yekunlaşdırıb.

Bu arada Rusiya hökuməti bəyan edib ki, o, “3+3” formatını Cənubi Qafqazda və Yaxın Şərqdə davamlı sülh və sabitliyə nail olmaq üçün region ölkələrinin səylərinin əlaqələndirilməsi üçün effektiv mexanizm kimi qiymətləndirir. Moskva həmçinin deyir ki, 2023-cü ildə Qarabağda “evlərini tərk etmiş insanların taleyinə” biganə deyil, lakin onların geri qayıtması üçün imkan və şərait lazımdır.

Bununla belə, Rusiya Elmlər Akademiyasının Qafqaz sektorunun rəhbəri Vadim Muxanov hesab edir ki, ən azı ilin sonuna kimi Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli ehtimalı aşağı olaraq qalır. “İstanbulda hər hansı keyfiyyət irəliləyişinə nail olmaq mümkün olmayacaq, çünki tərəflərin mövqeləri əks olaraq qalır. Hətta Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi də lazımi dəyişikliklərə gətirib çıxarmayacaq. Azərbaycan mahiyyət etibarilə qalib statusunda qalmaq və müxtəlif məsələlərdə İrəvana öz şərtlərini diktə etmək istəyir, bunu diplomatik və hərbi təzyiqlərlə müşayiət edir”, - Muxanov hesab edir.

Maraqlıdır, 3+3 formatından hansı nəticəni gözləmək olar? Burada əməkdaşlıq barədə söhbətlər, müzakirələr aparılacaq. Kommunikasiyaların açılması da diqqət mərkəzindədir, İrəvanın fürsətdən yararlanmaq istəməməsi anlaşılan deyil. Üstəlik, iqtisadi imkanlarının qıt olduğu indiki zamanda Ermənistan əlavə yükü niyə üzərinə götürsün? Əvəzində Ermənistan qeyri-region ölkələrdən gələn yüklərin tranzitindən əlavə gəlir əldə edəcək. Rusiya 30 il ərzində olduğu kimi, yenə Ermənistanın İranla sərhədini qoruyacaq.

V.VƏLİYEV