Türkiyə-Suriya danışıqlarının qeyri-müəyyən gələcəyi

Türkiyə və Suriya uzun müddətdir ki, ikitərəfli münasibətlərini yeni çərçivədə yenidən formalaşdırmaq məqsədi ilə danışıqlar aparır. Son olaraq, aprel ayında Moskvada hər iki ölkənin və Rusiya və İranın xarici işlər nazirləri ilə diplomatik görüş keçirildi. Amma aprel ayından bu danışıqların gedişatı getdikcə qeyri-müəyyən hala gəldi. Bu qeyri-müəyyənlik Suriyadakı münaqişənin mürəkkəb quruluşu, xarici güclərin fərqli prioritetləri, Əsəd rejiminin strateji cəhətdən qeyri-müəyyən davranışı və Suriya dövlətinin imkansızlığı ilə formalaşır. Türkiyə ilə Suriya arasında danışıqların real məqsədlərinə çatmasını çətinləşdirən başqa dinamikalar da var.

Əvvəla, Türkiyə ilə Suriya arasında davam edən prosesi “normallaşma” kimi xarakterizə etmək iki əsas səbəbə görə həm yanlış, həm də həddindən artıq optimist yanaşmadır. Birinci məsələ Suriyanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış, həmsərhəd və Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olan dövlət kimi mövqeyi ilə bağlıdır. Lakin real normallaşma Suriyanın suverenliyi, ərazi bütövlüyü və siyasi mövqeyi üçün üç ilkin şərtin yerinə yetirilməsini tələb edir. Hazırda bu şərtlərin heç biri yerinə yetirilməyib. Əsəd rejiminin öz ərazisi üzərində tam səlahiyyəti yoxdur, ölkənin ərazi bütövlüyü də eləcə. Xüsusilə Suriya dövlətinin öz məqsədlərinə müstəqil şəkildə nail olmaq üçün real imkanları yoxdur. Bu məsələ həm də Əsəd rejimi də daxil olmaqla ərəb ölkələri arasında normallaşma səyləri ilə bağlıdır.

İkinci çətinlik mövcud şərtlərlə arzu olunan nəticələr arasındakı uyğunsuzluqdan yaranır. Türkiyə-Suriya danışıqlarının əsas mövzularından biri də terrorla mübarizədir və Adana Konsensusu son illərdə bu mövzuda əsas sənəd kimi tez-tez xatırlanan bir sənəddir. Bununla belə, Türkiyə ilə Suriya rejimi arasında PKK/YPG kimi terror təşkilatlarına qarşı mübarizədə yeni əməkdaşlıq yanaşmasının yaradılması qeyri-müəyyən olaraq qalır. Siyasət dəyişikliyinin baş verməsi üçün istər Türkiyə, istərsə də rejim YPG ilə bağlı mövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməlidir. Türkiyə Suriyada PKK-ya qarşı mövqeyində qətiyyətli görünür və nəticədə YPG-ni zərərsizləşdirməyi və Suriyanın şimal-şərqindəki siyasi varlığını zəiflətməyi hədəfləyir. Bu nöqtədə, hamısı yalnız qısamüddətli həllər təklif edən bir neçə potensial strategiya ortaya çıxır.

Birincisi, rejim Türkiyənin sərhəd bölgələrindəki PKK varlığını aradan qaldıra və PKK/YPG-ni Mənbic və Tel Rıfat kimi bölgələrdən çıxara bilər. Amma PKK-nın könüllü şəkildə buna əməl etmə ehtimalı görünmür və rejimdən hazırda həm qabiliyyəti, həm də niyyəti olmayan təzyiqedici tədbirlər görməsini tələb edir. Alternativ olaraq Türkiyə Suriya Milli Ordusu ilə birlikdə PKK/YPG-yə qarşı məhdud hərbi əməliyyat keçirərək, təşkilata qarşı rejimin əlini gücləndirə bilər. Lakin YPG ilə ABŞ arasında davam edən tərəfdaşlığın yaratdığı çətinlik Suriya ilə danışıqlarda mürəkkəb problem yaradır. Ona görə də terror kimi məsələlərin ilkin plana çəkilməsindəki fərqlər danışıqlarda irəliləyişin olmamasının əsas hərəkətverici amilidir.

Eyni şəkildə, qaçqınların geri qaytarılması məsələsi də sahədəki vəziyyətlə arzu olunan həll yolu arasındakı uçurumu vurğulayır. Türkiyənin hərbi mövcudluğu və Suriya Müvəqqəti Hökuməti və Suriya Milli Ordusunun nəzarəti altında olan ərazilərdə manevr imkanlarını asanlaşdıran yerli idarəetmə modellərinin qurulması ilə bağlı xəbərlər ümidvericidir. Lakin bu üstünlüklərə baxmayaraq, qaçqınların, xüsusən də rejimin nəzarətində olan bölgələrə qayıtması ilə bağlı çətinliklər qalmaqdadır. Yaxın zamanda bu ərazilərə yeni qayıdanlar cəsarət qıran davranışlarla üz-üzə qaldılar. Rejimlə Livan və İordaniya arasında dialoq davam etsə də, bu ölkələrdən geri qayıdanlar minimum səviyyvdə qaldı. Münaqişə nəticəsində xarabalığa çevrilmiş, rejimin geri qayıdanları “satqın” kimi gördüyü, infrastrukturun dağıdıldığı və iqtisadi imkanların məhdud olduğu ərazilərə qayıtmaq çətin bir işdir. Razılaşmanın ardıcıl və hərtərəfli yol xəritəsi olmadan həyata keçirilməsi qaçqınların üzləşdiyi çətinlikləri daha da artıra bilər. Ona görə də qaçqınların geri qayıtması üçün təhlükəsiz zonaların genişləndirilməsi və yerli özünüidarəetmə orqanlarının gücləndirilməsi daha münasibdir.

Digər kritik narahatlıq Türkiyə-Suriya danışıqlarında Suriya müxalifətinin rolu ilə bağlı qeyri-müəyyənlikdir. Əsəd administrasiyasının sülh üçün irəli sürdüyü şərtləri qəbul etmək, hərbi və siyasi strukturlarından imtina edərək rejimlə danışıqlara getməsi Suriya müxalifəti üçün təslim olmaq deməkdir. Türkiyə belə bir ssenarini qəbul etməyəcək. Nəticə olaraq qeyd edək ki, Cenevrə danışıqlarının 3 ildən artıqdır ki, dalana dirəndiyi və rejimin dalana dirənmə taktikasına əməl etdiyi bir şəraitdə müxalifətlə rejim arasında yeni təmas nöqtələrinin yaradılması mühüm problemlər əhatə edir. İdlibdəki mövcud vəziyyəti nəzərə alsaq, vəziyyət daha da mürəkkəbləşir.

razılaşma danışıqlarını xarakterizə edən qeyri-müəyyənlikləri nəzər alındığı zaman Türkiyə üçün bir sıra risklər yaranır. Status-kvonun saxlanılması və YPG-nin Suriyanın şimal-şərqində artan mövcudluğu Türkiye üçün strateji təhlükəyə çevrilə bilər. Suriya rejiminin danışıqlardan münaqişəni strateji baxımdan uzatmaq üçün istifadə etməsi riski də var. Üstəlik, İranın Suriyadakı mövcudluğunu dərinləşdirmək və ölkəni demoqrafik cəhətdən yenidən formalaşdırmaq cəhdi Türkiyə üçün əlavə problem təşkil edir. Türk qaçqınlarının mühüm bir hissəsi Hələbdən gəldiyi üçün qaçqınların geri qayıtmasına İran və Suriya rejimi tərəfindən mane olunur və bu, Türkiyenin orta müddətli strateji mühitini daha da mürəkkəb hala gətirir.

Vətəndaş müharibələri haqqında tarixi baxımdan görünür ki, bu münaqişələr adətən ən azı 15 il davam edir və təkrarlanma ehtimalı 50 faizdir. Bu nəzəriyyəni tətbiq etsək, Suriya müharibəsinin ən azı üç il daha davam edəcəyi görünür. Suriya vətəndaş müharibəsində yerli, regional və beynəlxalq dinamikanın mürəkkəb qarşılıqlı təsirini nəzərə alsaq, müharibənin ən azı daha 15 il davam edəcəyini təsəvvür etmək olar.

Rəsmi Ankara Türkiyə-Suriya danışıqlarında məhdudiyyətlər olduğunu və sahədəki reallıqların dəyişdiyini, bunun da Suriyadakı münaqişənin xarakterini və həllin formasını axırda dəyişdirəcəyini qəbul etməlidir.