Müharibənin üç qalibi - RAKURS

Regionda uzunmüddətli və davamlı sülh hələ çox uzaqdadır

Donald Tramp bildirib ki, o, İranın uranın zənginləşdirilməsi üzrə nüvə proqramını məhv edib və Tehranın nüvə silahı yaratmaq imkanını illərlə gecikdirib. ABŞ administrasiyası aydınlaşdırıb ki, İranda rejim dəyişikliyi onun ani planlarının bir hissəsi deyil. Vaşinqton atəşkəsə səbəb olan zərbələrinin yüksək effektivliyi ilə fəxr edir. Bundan əlavə, vurğulanır ki, Amerikanın zərbələrinin yüksək dağıdıcı gücü tapşırığı yerinə yetirilmiş hesab etmək üçün kifayət idi və bu da öz növbəsində ABŞ Ordusunun xarici ərazidə uzunmüddətli münaqişəyə cəlb olunmasına imkan vermədi. Və nəhayət, indiki uğurlu zərbənin ABŞ-a əfqan müxalifətinin təzyiqi altında amerikalıların təşviş içində Kabili tərk etdiyi imic fəlakətinin nəticələrini aradan qaldırmaq imkanı verəcəyi bildirilir.

İsrail öz zərbələrini öz ətrafındakı məkanın son dərəcə düşmən qüvvələrdən: Həmas, Hizbullah, Suriyanın sərhəd bölgələri və indi də İrandan təmizlənməsinin qalibiyyətli davamı hesab edir. Düşmənin hava hücumundan müdafiəsini sıxışdıran İsrail aviasiyası ballistik raketlərin istehsalı və aviasiya ilə əlaqəli obyektlərə müqavimət göstərmədən zərbələr endirib. Bundan əlavə, 24 nüvə alimi və bir neçə əsas general həlak olub. İranda 1000-dən çox insan həlak olub, 4400-dən çox insan yaralanıb. İsrail 29 nəfəri itirib, 1200-dən çox insan yaralanıb. Tehran İranın Qətərdəki Amerika hərbi bazasına raket hücumundan dərhal sonra amerikalıların atəşkəs təklif etməsindən qürur duyur. Bununla belə, bəzi mənbələr iddia edir ki, İran amerikalıları öz bazalarına gözlənilən zərbələr barədə əvvəlcədən xəbərdar edib, ona görə də 19 raketin hamısı ələ keçirilib və nə Qətərə, nə də ABŞ aviabazasına zərər vurmayıb. Üstəlik, ABŞ dərhal Tehranın “üzünü xilas etməli” ehtiyacını anladığı üçün cavab verməyəcəyini bildirib.

ABŞ mediasında İranın müharibədən əvvəl gördüyü ehtiyat tədbirləri ilə bağlı məlumatlar maraq doğurur – onun ən qiymətli sərvətlərindən bəziləri xaricə köçürülüb. İsrail enerji infrastrukturunu hədəfə almağa başlayandan sonra İran böyük miqdarda saxlanan xam nefti Asiyaya ötürməyə başlayıb. İyunun 22-nə olan məlumata görə, İranın əsas neft ixrac nöqtəsi olan Xarq adasında saxlanılan xam neftin miqdarı azalıb, Sinqapur və Çin yaxınlığında saxlanılan İran neftinin həcmi isə artıb. Xaricə ötürülən təxminən 5 milyon barel neftin o dövrdə mövcud olan neft qiymətləri ilə təxminən 375 milyon dollar dəyərində idi.

Eyni mənbələr, İranın təhlükəsizlik məqsədilə ən azı dörd mülki təyyarə ilə Omanın paytaxtı Maskata uçduğunu bildirib. Təyyarələrdən biri prezidentə məxsus Airbus A340-dır və uçuş izləyiciləri iyunun 18-də Maskatda eniş etdiyini göstərir. Ərəb rəsmiləri təyyarələrin sərnişinsiz olduğunu öyrənəndə təəccübləniblər. Onlar bildiriblər ki, təyyarələrdə nağd pul və digər sərvətlər olub, iranlılara sanksiyalara görə onları boşaltmağa icazə verilməyib. Təyyarələrin özləri də yüksək vəzifəli məmurlar üçün ehtiyat resurs kimi dəyərli idi.

Bəzi ekspertlər əmindirlər ki, İran qalan yeraltı obyektlərindən və uran ehtiyatlarından istifadə edərək nüvə proqramını bərpa edə bilər. MAQATE-nin rəhbəri Rafael Grossi deyib ki, agentlik 60%-ə qədər zənginləşdirilmiş 400 kiloqramdan çox urana nəzarəti itirib. Agentlik materialın hücumlardan bir qədər əvvəl köçürülə biləcəyini istisna etmir. İndi də ölkə küçələrində şadlıq içində olan İran xalqı qələbəni qeyd edir və öz liderlərinin müdrikliyini tərifləyir!

İran prezidenti Məsud Pezeşkian milli şadlıq şəraitində körfəz ölkələri ilə qopma ehtimalını minimuma endirməyə çalışıb. O, Qətər əmirinə deyib ki, İranın raket hücumu “İran İslam Respublikası ilə onun dost, qardaş qonşusu Qətər arasında qarşıdurma kimi şərh edilməməlidir”. 12 günlük müharibə regionun fundamental problemlərini həll etməyib. Oktyabrın 7-də HƏMAS-ın İsrailə hücumu ilə pozulan İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı arasında imzalanan İbrahim razılaşması hələ də yenilənmir. Və belə razılaşmalar olmadan davamlı sülh mümkün deyil. Səudiyyəlilər Qəzzada aydın siyasi həll istəyirlər. İsrail bu həlli öz yolu ilə görür. İrandan sonra İsrail hərbçilərinin diqqəti bura yönələcək.

Körfəz ölkələri bir daha gördülər ki, Benyamin Netanyahu regional təhlükəsizlik məsələlərinə müstəsna olaraq öz milli maraqları prizmasından baxır. Və bu maraqlar üçün riskləri öz qavrayışı. Hansı ki, bu, təbii ki, etibarı artırmır, lakin regional büdcələrin hərbiləşdirilməsində kəskin artım vəd edir. ABŞ-da isə, düzünü desək, güclü və uzunmüddətli sülhün bərqərar olması üçün işlənib hazırlanmış yol xəritəsi yoxdur. Hər şey çox kortəbii, situasiyalıdır və buna görə də gözlənilməzdir...

İsrailin İranla müharibəsi: gələcək üçün dərslər

2025-ci ilin iyun ayı dünya siyasətində fövqəladə hadisələr silsiləsi ayı kimi tarixə düşəcək: İsrail və İran arasında 12 günlük müharibə, Sankt-Peterburq Beynəlxalq İqtisadi Forumu, Kalqaridə G7 sammiti, NATO-nun Haaqa sammiti. Təbii ki, dünya mediası bu hadisələrə reaksiya və şərhlərlə doludur. Amma bu qaynayan informasiya axınında beynəlxalq münasibətlərin mənzərəsinin formalaşmasının perspektivləri, Yaxın Şərqdə baş verənlərdən və Şərqi Avropada baş verənlərdən dünya ictimaiyyətinin hansı dərsləri götürməli olduğu barədə praktiki olaraq heç bir fikir yoxdur.

Əvvəla, təəccüblüdür ki, Qərb analitikləri və siyasətçiləri baş verənləri sırf mövcud və ya gələcək qüvvələr balansı paradiqmasında nəzərdən keçirirlər. Onlar, məsələn, ABŞ-ın vitse-prezidenti Vens kimi sülhdən danışanda belə, bunun “güc yolu ilə” əldə ediləcəyini güman edirlər. Mahiyyət etibarı ilə bu, hansısa regional və ya böyük dövlətin simasında bu balansın tənzimləyicisinin məcburi olduğu köhnə güc balansı siyasətinin residividir. Avropada Fransa, Rusiya və Böyük Britaniya müxtəlif tarixi dövrlərdə belə “balansçılar” kimi çıxış etmişlər. Amma qeyri-bərabər inkişaf qanunu ucbatından bu “balansçılar”ın yaratdığı balans gec-tez pozulub, bu da yeni regional və qlobal kataklizmlərə gətirib çıxarıb, nəticədə yeni perspektiv üçün yeni qüvvələr balansı formalaşıb. Müasir Qərb analitikləri ABŞ-ı dünya siyasi sisteminin sabitliyinin əsas tənzimləyicisi kimi irəli sürərək beynəlxalq münasibətlərin mənzərəsinə belə baxırlar. Onlar üçün 12 günlük müharibə ABŞ-ın bu statusunun təsdiqidir.

Bu, yeni qlobal böhranlara və münaqişələrə səbəb olan təhlükəli yanlış təsəvvürdür. Birincisi, İsraillə İran arasında raket zərbələri mübadiləsinin dayandırılmasına nail olan ABŞ prezidenti Donald Trampın qələbəsinin uzunmüddətli sülhə gətirib çıxaracağını söyləmək mümkün deyil. Amerika kəşfiyyat xidmətlərinin özləri tez bir zamanda bəyan etdilər ki, İranın nüvə tədqiqatları sahəsində elmi tədqiqat və sənaye potensialı məhv edilməyib, sadəcə müvəqqəti olaraq məhdudlaşdırılıb.

İkincisi, Tehran atəşkəs rejimini onun işğalçı üzərində qələbəsi kimi səciyyələndirib və bütün ölkədə bayram kampaniyası keçirib. İran tərəfi nüvə proqramını məhdudlaşdırmaq üçün heç bir öhdəlik götürməyib. Üstəlik, İsrailin israr etdiyi nüvə tədqiqatları sahəsində dinc tədqiqat planlarından əl çəkməyəcəyini artıq bəyan edib. Bu kontekstdə Tehranı Buşehr atom elektrik stansiyasını tikən Rusiya tərəfi də dəstəkləyir. Beləliklə, İranın nüvə enerjisinin inkişaf perspektivləri gələcək uzunmüddətli danışıqların mövzusudur. Amma daha önəmlisi odur ki, İsrailin zərbəsinin əsas məqsədi - Tehranda ayətullah rejiminin devrilməsi - həyata keçirilməyib. Fakt budur ki, İran rejimi dinin, əsas ailə dəyərlərinin və ümumilikdə mənəvi prinsiplərin sistemli böhranını yaşayan müasir Qərb cəmiyyətində olmayan möhkəm ideoloji təmələ malikdir.

Yuxarıda deyilənlərin fonunda dünya birliyinin və beynəlxalq təhlükəsizliyin perspektivləri necədir? Fikrimizcə, Qərbin dünya liderliyi istəyi yaxşı heç nəyə gətirib çıxara bilməz. Dünya birliyinin subyektləri kor deyil. Onlar görürlər ki, nüvə silahı olmadan İran Qərbin təzyiqlərinə effektiv müqavimət göstərə bilməyib. Eyni zamanda, ABŞ çətin ki, nüvə silahına malik olan Pxenyanla münasibətləri gərginləşdirməyə qərar versin. Bu müqayisə obyektiv olaraq Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilənin və digər beynəlxalq hüquqi sənədlərin bütün qadağalarına baxmayaraq, mütləq nüvə deyil, kütləvi qırğın silahlarına (KQS) sahib olmaq istəyini daha da artıracaqdır. Gec-tez həm kütləvi qırğın silahları, həm də onların daşıyıcıları üçün müvafiq qara bazarın meydana çıxacağını güman etmək də icazəlidir. Əslində bu bazar artıq formalaşıb. Axı mediaya sızan məlumatlara görə, KXDR və İran orduları ilə xidmətdə olan raketlərin prototipləri hələ 1960-cı illərdə Misirdə alınıb. Qərbin texnoloji üstünlüyünə heç bir şübhə yoxdur. Bunu həm İranda, həm də daha əvvəl Həmas və Hizbullaha qarşı hərbi əməliyyatlarda İsrail tam şəkildə nümayiş etdirdi. Lakin heç kim KQS-nin yayılmasının yeni ocaqlarının və onların yeni növlərinin yaranmasına zəmanət verə bilməz. Çox güman ki, bu “yeni şeyləri” əldə etmək istəyən hər cür terror təşkilatlarının sayı da artacaq, eləcə də müxtəlif ölkələrdə yığılıb, istifadə olunmasını gözləyən nəhəng maliyyə köpüyü – mütləq konstruktiv məqsədlər üçün deyil.

Bütün bunlar qeyri-müəyyənliyin səviyyəsini artıran və son nəticədə beynəlxalq münasibətlərin sabitliyi üçün ciddi mənfi nəticələrə gətirib çıxaran amillərdir. Və bunu qabaqcadan görmək üçün parlaq proqnozçu olmaq lazım deyil. “Sülhün güc yolu ilə” təmin edilməsinə dair özündən razı planlar qəbuledilməzdir. Çünki hər bir böyük qüvvə üçün həmişə daha böyük qüvvə olacaq və bu qüvvələrin toqquşması istər-istəməz kataklizmə gətirib çıxarır. Qərb siyasətçiləri son vaxtlar bu barədə getdikcə daha az danışsalar da, nüvə silahının istifadəsi ilə bağlı kataklizmin nə olduğu hamıya məlumdur.

V.VƏLİYEV