G7-BRİCS qarşıdurması? - RAKURS

Bu, yeni dünya nizamını formalaşdıracaq

Mövcud dünya nizamı sarsılmaq üzrədir və keçmiş düşmənlər müttəfiq ola bilərlər. Hindistan və Çin sərhəd mübahisəsinə baxmayaraq iqtisadi əməkdaşlıq üzərində işləyirlər. Yaponiya və Cənubi Koreya da Pekinlə münasibətinə yenidən baxa bilərlər. Qlobal iqtisadi və strateji nizam sarsılmaq üzrədir. Güc getdikcə çoxqütblü olur və Amerika xalqı təcridçi Donald Tramp və beynəlmiləlçi Kamala Harris arasında prezident seçir. Tarixi milli maraqlar dəyişəndə dost düşmənə, düşmən dosta, yaxud da yarı dost, yarı düşmənə çevrildiyi nümunələrlə doludur. Məsələn, əzəli anti-kommunist Riçard Niksonun 1972-ci ildə Pekinə səfərini götürək. Bunu nəzərə alaraq, gələcək geosiyasi qırılma xətləri üçün hipotetik bələdçini nəzərdən keçirək.
ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi G7 BRİCS-lə qarşı-qarşıya

2022-ci ildə Rusiya-Ukrayna münaqişəsi başlayandan bəri Kanada, Fransa, Almaniya, İtaliya, Yaponiya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın daxil olduğu G7 daha da sıx birləşib. Bu inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar Rusiyadan neftin qiymətini məhdudlaşdırıb, onun şirkətlərinə və məhdudiyyətlərdən yayınmağa kömək edən hər kəsə sanksiyalar tətbiq edib, Rusiyanın aktivlərini dondurub və Ukraynaya milyardlarla dollar yardım və kredit göndərib. G7 maliyyə nazirləri birgə bəyanatda Çinin “işçilərimizin və sənayelərimizin maraqlarını, habelə iqtisadiyyatlarımızın dayanıqlığını pozan qeyri-bazar siyasət və təcrübələrindən geniş istifadə etməsini” pisləyiblər.

Amma əgər G7 inanırsa ki, dünyanın qalan hissəsi də onlardan nümunə götürəcək, o zaman nəticə çıxarmağa tələsməsələr daha yaxşı olar. İnkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların BRİCS çoxluğu ikinci sürətlə dünya düzəninə qoşulur. 2001-ci ildə Goldman Sachs Group Inc. iqtisadçısı tərəfindən yaradılan Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və CAR-ın qısaltma adı altında qruplaşma kimi başlayan birlik dünya səhnəsinə daha çox təsir etmək istəyən ölkələrin virtual blokuna çevrilib. Bəlkə də G7 gücünün proqnozlarından qorunmaq imkanı əldə edə bilib

Cənubi Afrika - akronimdə "S"lə 2010-cu ildə BRİCS-ə qoşulub. Ötən ilki sammitdə İran, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Efiopiya və Misir təşkilata üzv olub və genişlənmənin bununla bitməyəcəyi bəllidir. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı qoşulma imkanlarını araşdırır və Nigeriya, Malayziya, Tailand və Tunis artıq maraq göstərib. BRİCS-in himayəsi altında ikitərəfli münasibətlərdə gərginlik də davam edir, məsələn, Hindistan və Çin arasındakı sərhəd mübahisəsi. Lakin bu, onların iqtisadi əməkdaşlıq axtarışına mane olmayıb: Hindistanın son illik iqtisadi araşdırması istehsal gücünü genişləndirmək üçün Çin investisiyalarının cəlb edilməsinin faydalarını görməkdədir.

Harrisin qələbəsi, çox güman ki, ABŞ-ın Çinin təsirinə qarşı çıxmaq üçün Hindistan kimi bəzi BRICS üzvləri ilə daha isti əlaqələr qurmağa çalışarkən G7 vasitəsilə qlobal gündəmi formalaşdırmaq səylərini davam etdirəcəyini görəcək. Trampın ikinci müddəti çoxqütblülük və müttəfiqlikləri vurğulamadan problemə əsaslanan əməkdaşlığı təşviq edən BRİCS konsepsiyasına uyğun xarici siyasətə daha tranzaksiyalı yanaşmaya qayıdış siqnalı verə bilər. Bu fikri Massaçusets Texnologiya İnstitutunun Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin tədqiqat direktoru və baş elmi işçisi Michaela Papa səsləndirib.

Qrupun ən əhəmiyyətli nailiyyətləri maliyyədir. Ölkələr fövqəladə hallarda bir-birlərinə təmin edə biləcəkləri 100 milyard dollar valyuta ehtiyatını birləşdirmək barədə razılığa gəliblər. Beynəlxalq ödəniş mexanizmi hazırlanarsa, taxıl birjası yaradılarsa, daha sıx inteqrasiyaya nail olunacaq. Lakin bu addımlar olmadan belə, yüksək iqtisadi artım templəri ümumiyyətlə daha az demokratik və bazar yönümlü aktorları qlobal iqtisadiyyatdakı paylarını artırmağa təşviq edəcək.

Birləşmiş Ştatlarda partizan düşmənçiliyinə baxmayaraq, Çin uzun müddət həm Respublikaçıların, həm də Demokratların proteksionist radarı altındadır. Buna görə də, bəzi Yapon və Cənubi Koreya texnologiya şirkətləri ABŞ-ın çip ixracına getdikcə daha ciddi nəzarət etməli olduqları təqdirdə Çinə satış baxımından çox itirəcəklər. Yaponiya liderləri xatırlayırlar ki, 1980-ci illərdə ABŞ yarımkeçiricilərin ixracını məhdudlaşdırmaq tələbi ilə ölkənin çip istehsalını sabotaj edib. Həmin günlərdə Tramp Çinin deyil, Yaponiyanın sənaye siyasətlərinə qarşı çıxırdı.

Koreyalı Samsung Electronics Co. və Yaponiyanın Toyota Motor Corp. Prezident Co Baydenin sənaye siyasətinə cavab olaraq Amerika istehsalına investisiyaları artırıb. Ancaq Yaponiya və Koreyanın təhlükəsiz oynadığına dair əlamətlər də var. May ayında onların liderləri 2019-cu ildən bəri ilk rəsmi üçtərəfli sammit üçün Çinin Baş naziri Li Qiang ilə görüşüb, burada ticarət və investisiyaların davam etdirilməsi, təchizat zəncirində əməkdaşlığın gücləndirilməsi və azad ticarət sazişi üzrə danışıqların sürətləndirilməsi planlarını ətraflı müzakirə ediblər.

2019-cu ildə prezident olduqdan sonra Tramp ABŞ-ın Yaponiya ilə müttəfiqliyini tənqid edib və qeyri-bərabər təhlükəsizlik yüklərini pisləməkdə davam edir. O, həmçinin ABŞ-ın Cənubi Koreya ilə müttəfiqliyinin bahasına da həvəsli deyil. Tramp Ağ Evə qayıtsa, Seul və Tokio əsas ixrac bazarı hesab edilən güclü kontinental qonşu ilə uzaq, gözlənilməz müttəfiq arasında qalacaqlar. Yaponiya və Cənubi Koreya ABŞ-la sıx münasibətləri davam etdirəcək və Çinin gücünə şübhə ilə yanaşacaqlar. Sidneydə yerləşən Lowy İnstitutunun Şərqi Asiya üzrə baş elmi işçisi Riçard Makqreqor deyir ki, iqtisadiyyat “fundamental olacaq”. Çin iqtisadiyyatı cari tənəzzüldən qurtulsa və ABŞ zəifləsə, hər iki ölkə “çox narahatedici qərarlarla üzləşəcək”.

Lula əvvəlki iki prezidentlik müddətinin (2003-2011) qızıl illərini geri qaytarmaq üçün mübarizə aparır. O, mərkəzi bankın qubernatoru və dövlət neft şirkəti Petrobras ilə mübahisə edir və bir vaxtlar onun iqtisadi uğuruna təkan verən əmtəə bumu azalıb. Dünyanın siyasi qütbləşməsi artır. Lula cəmi bir həftə hakimiyyətdə olması ölkə iqtisadiyyatının 2024-cü ilin ikinci rübündə güclü performans göstərməsinə kömək etdi.

Argentinada isə vəziyyət fərqlidir. Keçən oktyabr ayında inflyasiyanı təxminən 300% ram etmək üçün hökumət xərclərini azaltmaq vədi ilə prezidentliyə başlayan Miley qənaət proqramına başladı. İstehlak xərcləri kəskin şəkildə azaldı, işsizlik artdı, real pensiyalar və dövlət sektorunda maaşlar azaldı. Argentinalıların yarıdan çoxu yoxsulluq həddinin altında yaşayır. Yenə də prezident iqtisadi idarəetmənin illərlə davam etməsindən qəzəblənən seçicilər arasında güclü təsir gücünə malik olaraq qalır. İyul ayında, Miley vəzifəyə gəldiyi dekabrda 25,5% ilə üç ilin ən yüksək səviyyəsinə çatan aylıq inflyasiya 4%-ə düşüb.

16-cı BRİCS sammiti Kazanda öz işini yekunlaşdırır və bu, 10 ölkənin (Rusiya, Çin, Hindistan, Cənubi Afrika, Braziliya, İran, Misir, Efiopiya, BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı) bu birliyinin inkişafında ən mühüm mərhələ olacaq. Sammit iştirakçıları BMT-yə paylanacaq bəyannamə qəbul ediblər. Bu sənəd anti-Qərb manifestinə çevrilməyib. Bəyannamə, bütün sammit kimi, daha çox Qərbə aid edilə bilməyən bir sıra ölkələrin maraqları və bəzi beynəlxalq problemlərə baxışlarının üst-üstə düşməsini əks etdirir.

Kazanda keçirilən BRİCS sammitinin ikinci günündə dar tərkibdə görüş keçirilib. İkitərəfli görüşlər arasında Vladimir Putinlə İran prezidenti Məsud Pezeşkian arasında aparılan danışıqları xüsusi qeyd etmək lazımdır. Söhbətin mətbuata açıq hissəsində İran lideri iki ölkə arasındakı münasibətləri strateji adlandırıb və “dünya hegemonluğunu devirmək” üçün birgə fəaliyyətin zəruriliyindən danışıb. "Düşünürəm ki, ABŞ-ın bizə və sizə qarşı tətbiq etdiyi bütün sanksiyaları birlikdə neytrallaşdıra bilərik", - Pezeşkian deyib. BRİCS-in digər liderləri belə bəyanatlar verməkdən çəkiniblər. Hindistan Xarici İşlər Nazirliyinin sammitin qapalı plenar sessiyasındakı təqdimatında Hindistanın baş naziri Narendra Modi “qlobal problemlərin həllində insan mərkəzli yanaşmanın zəruriliyindən” və “qlobal sülh üçün dialoq və diplomatiyanın əhəmiyyətindən” danışıb.

Çərşənbə günü qəbul edilən sammitin yekun bəyannaməsində diplomatiyanın vacibliyi də qeyd olunub. Mətbuatda gedən məlumatlara əsasən, 43 səhifəlik bu sənəddə 134 bənd var. Onlardan bir neçəsi Yaxın Şərqə, biri isə Ukraynaya həsr olunub ki, bu da yəqin ki, sammit iştirakçılarının əksəriyyətinin həm xarici siyasət prioritetlərini, həm də ümumi baxış bucağını inkişaf etdirməyin çətin olacağı qarşıdurma mövzularından qaçmaq istəyini adekvat şəkildə əks etdirir.

Bəyannamədə “müvafiq forumlarda, o cümlədən BMT Təhlükəsizlik Şurasında və BMT Baş Assambleyasında qeyd edildiyi kimi” Rusiya-Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı dövlətlərin mövqelərini xatırladılır. Sənədin eyni bəndində “münaqişənin dialoq və diplomatiya yolu ilə sülh yolu ilə həllini təmin etmək üçün hazırlanmış” vasitəçilik təklifləri qeyd olunur. Bəyannamədə Yaxın Şərqdəki müharibə ilə bağlı daha sərt və konkret ifadələr var.

V.VƏLİYEV