Sosial mediada yayılan qidalanma məsləhətləri sağlamlıq üçün təhlükədirmi? - ARAŞDIRMA

Sosial media artıq informasiya yayımının əsas kanallarından biridir; görüntü və qısa videolar vasitəsilə qidalanma, idman və diyeta məsləhətləri milyonlarla gəncə çatır. TikTok və Instagram kimi platformalarda trend olan qidalanma məsləhətləri tez yayılır, vizual cəlbedicidir və “sürətli nəticə” vədləri ilə diqqət çəkir. Lakin burada ciddi problem yaranır: geniş izləyici kütləsi olan şəxslərin əksəriyyəti dietoloq və ya həkim deyil; məsləhətlər çox vaxt empirik, selektiv və bəzən təhlükəli ola bilər. Gənclər mədəni təsdiq axtarışında, bədən ideallarına meylli olduqları üçün bu məzmunlara daha həssas reaksiya verirlər — nəticədə yediyinə tez inanır, təcrübəni öz üzərində sınayır və ciddi sağlamlıq problemləri ilə üzləşə bilər.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

Trend dietlərin elmi əsasları — reallıq və miflər

TikTok və Instagram-da viral olan diet trendləri kəskin kalori məhdudiyyətləri, “detox” və ya “cleanse” proqramları, yalnız bir və ya iki qida qrupu ilə qidalanma (məsələn, yalnız yaşıl smoothie, yalnız avokado, yalnız protein) və ya ekstremal makro nisbətlərə keçid (xüsusilə qeyri-təbii keto variantları) bir çox hallarda elmi sübutla zəngin deyil. Həqiqi elmi ədəbiyyat uzunmüddətli nəzarətli tədqiqatlar, nümunə ölçüləri, doza-reaksiya analizləri və təhlükəsizlik məruzələri tələb edir. Sosial mediadan gələn tövsiyətlər isə çox vaxt bu standartlara cavab vermir: şəxsi təcrübə (before/after), qısa dönəmdə estetik dəyişiklik və sponsorlu məzmun əsaslıdır.

Maraqlı məqamlardan biri budur ki, bəzi praktiklər intermitten fasting (periodik aclıq), orta hesabla kalori tənzimləmələri və süd/şəkər azaldılması elmi araşdırmalarda bəzi faydalar göstərsə də, düzgün tətbiq və fərdi uyğunluq əsasdır. Sosial mediada bu metodlar tez-tez yanlış dozada, məsləhətsiz şəkildə və heç bir tibbi nəzarət olmadan təbliğ olunur ki, bu da gənclər üçün risk yaradır.

Gənclərin psixoloji və fiziki riskləri

Gənclər üçün sosial media məzmununun zərərləri həm psixoloji, həm də fiziki olur. Psixoloji səviyyədə daim “ideal bədən” görüntülərinə məruz qalmaq bədən imici narahatlığı, yediyinə aşırı nəzarət və yediklərini gizlətmə davranışları (orthorexia, restrictive eating) kimi pozuntulara səbəb ola bilər. Fiziki baxımdan isə aşırı kalori azaldılması, balanssız mikronutrient məhdudiyyətləri (D, B12, dəmir, kalsium çatışmazlığı), elektrolit pozğunluqları və menstrual disfunksiya kimi nəticələr müşahidə oluna bilər. Hamiləlik planlayan və ya hormonal problemləri olan gənclərdə bu risklər daha ciddi və uzunmüddətli olur.

Xüsusilə gənc qadınlar arasında viral “detox” və “cleanse” trendleri menstruasiya pozğunluğu, elektrolit itkiləri və enerji səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə nəticələnə bilər. Yeniyetmələrdə isə beyin hələ inkişaf etdiyindən kifayət qədər enerji və yağ turşularının məhdudlaşdırılması yaddaş, diqqət və emosional stabilliyə mənfi təsir göstərə bilər.

Məlumatın etibarlılığını necə qiymətləndirmək olar?

Sosial mediada bir fatlı məlumatı yoxlamaq üçün praktik yol: mənbə kimdir? (peşəkar dietoloq, tibb müəssisəsi, yoxsa influencer?), məlumat elmi araşdırma ilə dəstəklənirmi? (RCT, metaanaliz vs şəxsi təcrübə), mövzu şəxsi sponsorlu məhsulları reklam etmir? (məsələn, bir pəhriz kitabı və ya əlavəni satmaq məqsədi). Həmçinin məsləhətin təhlükəsizlik profili varmı? Dozalar, qarşılıqlı təsirlər, uşaqlar, hamiləlik üçün xəbərdarlıq olunurmu? Bu suallara “yox” cavabı təhlükə siqnalıdır.

Platforma mexanizmlərinin rolu: niyə məlumat sürətlə yayılır?

TikTok və Instagram- n qısa video, şou- lementli formatı məzmunu emosional və sürətli edir: visual uğurlar (before/after)catchy musiqi, qısa çağırışlar. Alqoritm bu məzmunu yüksək müzakirə, paylaşım və reaksiya əsasında daha çox insana göstərir elmi yoxlamadan asılı olmayaraq. Bundan başqa, mikro-influencerlərin etibarlılığı izləyiciləri üçün yüksək ola bilər; gənclərin həyat tərzi nümunəsi kimi qəbul etdikləri üçün səhv məsləhət belə sürətlə normallaşır.

Hüquqi və etik çərçivə. Nə etmək olar?

Sağlamlıqla əlaqəli məzmun üçün etik normaların tətbiqi zəruridir: reklamı saatına etiketləmə, tibbi iddialar üçün elmi mənbə göstəricisi tələb etmək, “həkim məsləhəti alın” xəbərdarlığı və uşaqlara yönəlmiş təhlükəli diyetlərin bloklanması kimi tədbirlər faydalı ola bilər. Platformalar üçün təcrübədə aşağıdakılar tövsiyə edilə bilər: səhiyyə məzmunu üçün “professional-verified” nişanı, reklam-məhsul əlaqələrinin açıq etiketlənməsi və zərərli diyet məzmununun prioritet azaldılması.

Maarifləndirmə və müdafiə strategiyaları məktəbdən valideynə, platformadan dövlətə

Məktəblərdə qida savadlılığı, media-savvy dərslər və stress-bədən imici modullları gənclərin sosial mediada gələn məlumatı tənqidi qiymətləndirməsinə kömək edər. Valideynlərə məsləhət: gənclərlə açıq dialoq, qidalanma qaydaları və etibarlı mənbələrin paylaşılması. Sağlamlıq sistemləri üçün praktik addımlar: diqqətəlayiq trendlərin monitorinqi, ilkin tibbi yardım və erkən müdaxilə proqramları, sosial mediada səhv məlumatları düzəldən rəsmi səhifələrin yaradılmasıdır.

Praktiki tövsiyələr gənclər və valideynlər üçün “qırmızı bayraqlar” və alternatlar

Əgər sosial mediada göründüyü kimi bir diyet “hear-me-out” və ya “2 həftəyə 10 kq” vədi verirsə bu qırmızı bayraqdır. “Sadece bir məhsul” və ya “tam detoks” çağırışları da təhlükəlidir. Alternativ olaraq, gənclərə balanslı pəhriz prinsipləri (yetərli enerji, zülal, lif, müxtəlif tərəvəz və meyvələr, mikronutrient təminatı), yavaş və davamlı çəki idarəsi, və peşəkar dəstək (dietoloq/psixoloq) tövsiyə olunmalıdır. Həmçinin real-world nümunələr: təsdiqlənmiş sağlamlıq hesablarından gələn reseptlər, qeyri-kommersial maarifləndirici videolar və interaktiv tədris resursları prioritet verilməlidir.

Rəqəmsal diet mədəniyyəti və “ideal bədən” təzyiqinin güclənməsi

Sosial mediada qidalanma məsləhətləri təkcə fiziki sağlamlığa deyil, eyni zamanda gənclərin öz bədənlərini qavrayışına birbaşa təsir edir. TikTok və Instagram platformalarında yayılan diet məzmunu çox vaxt “ideal bədən” anlayışını dar çərçivədə təqdim edir: arıq bel, müəyyən ölçülər və sürətli nəticə. Bu görüntülər real həyatdakı bioloji müxtəlifliyi, genetik fərqləri və sağlam bədən formalarının geniş spektrini nəzərə almır. Nəticədə gənclər öz bədənlərini sosial mediada gördükləri “filtrli” və seçilmiş görüntülərlə müqayisə edir, bu da uzunmüddətli narazılıq hissi yaradır.

Araşdırmalar göstərir ki, sosial mediada qidalanma və bədən mövzulu məzmunu intensiv izləyən gənclərdə özünəinamın azalması və yediyinə qarşı obsesiv münasibət daha çox müşahidə olunur. Bu, xüsusilə yeniyetmə yaşlarında təhlükəlidir, çünki şəxsiyyət və özünüdərk hələ formalaşma mərhələsində olur. Beləliklə, diet trendləri sadəcə qida seçimini deyil, gənclərin özlərini necə qiymətləndirdiyini də formalaşdırır.

Qısa müddətli “uğur hekayələri” və uzunmüddətli sağlamlıq riskləri

Sosial mediada yayılan diet videolarının böyük hissəsi qısa müddətli nəticələrə fokuslanır. Bir neçə həftə ərzində çəki itirilməsi və ya bədənin vizual dəyişməsi “uğur” kimi təqdim olunur. Lakin bu məzmunlarda uzunmüddətli nəticələr, çəkinin geri qayıtması, hormonal balansın pozulması və metabolik problemlər demək olar ki, heç vaxt müzakirə edilmir.

Elmi baxımdan məlumdur ki, sürətli çəki itkisi çox vaxt su itkisi və əzələ kütləsinin azalması hesabına baş verir. Bu isə uzun müddətdə immun sistemin zəifləməsi, enerji çatışmazlığı və maddələr mübadiləsinin ləngiməsi ilə nəticələnə bilər. Sosial mediada bu risklərin gizlədilməsi gəncləri yanlış gözləntilərlə hərəkət etməyə sövq edir və sağlamlığın real göstəriciləri arxa plana keçir.

Tibbi məsləhətlə sosial media məsləhətinin qarışdırılması problemi

Ən təhlükəli məqamlardan biri sosial mediada verilən qidalanma tövsiyələrinin tibbi məsləhət kimi qəbul edilməsidir. Bir çox gənc həkimə və ya dietoloqa müraciət etmək əvəzinə, izlədiyi influencerin dediklərini tətbiq edir. Halbuki tibbi məsləhət fərdi sağlamlıq vəziyyətinə, laborator göstəricilərə, yaşa və həyat tərzinə əsaslanmalıdır.

Xüsusilə xroniki xəstəlikləri olan, hormonal problemlər yaşayan və ya psixoloji həssas dövrdə olan gənclər üçün bu cür ümumi məsləhətlər ciddi fəsadlara səbəb ola bilər. Sosial media isə bu fərqləri nəzərə almadan “hamıya uyğun” həll yolu təqdim edir və bu da sağlamlıq risklərini artırır.

Azərbaycanda vəziyyət: qlobal trendin yerli əksi

Azərbaycanda da son illərdə sosial mediadan gələn diet trendlərinin təsiri açıq şəkildə hiss olunur. Gənclər arasında “şəkərsiz həyat”, “detoks içkiləri”, “axşam yeməyini tam kəsmək” kimi yanaşmalar geniş yayılıb. Rəsmi statistikada bu tendensiyaların birbaşa təsiri ayrıca ölçülməsə də, qidalanma pozuntuları və mədə-bağırsaq şikayətləri ilə bağlı müraciətlərin artması mütəxəssislər tərəfindən qeyd olunur.

Bundan əlavə, diet mövzusunda məlumatların çoxu xarici dillərdə yayıldığı üçün bəzən yerli qida mədəniyyəti və regional xüsusiyyətlər nəzərə alınmır. Bu isə gənclərin milli qida vərdişlərindən uzaqlaşmasına və balanssız qidalanmaya meyllənməsinə səbəb olur.

Gələcəyə baxış: riskdən fürsətə keçid mümkündürmü?

Sosial media özü-özlüyündə təhlükə deyil; əsas məsələ onun necə və kim tərəfindən istifadə olunmasıdır. Elmi əsaslı, peşəkar və məsuliyyətli qidalanma məzmunu düzgün təqdim edildikdə sosial media güclü maarifləndirmə alətinə çevrilə bilər. Bunun üçün dietoloqların, həkimlərin və ictimai səhiyyə mütəxəssislərinin bu platformalarda daha fəal iştirakı vacibdir.

Eyni zamanda gənclərə öyrədilməlidir ki, sağlam qidalanma trend deyil, fərdi və uzunmüddətli prosesdir. Sosial mediada görünən hər məsləhət yoxlanmalı, şübhə ilə yanaşılmalı və mümkün olduqda mütəxəssis rəyi ilə dəstəklənməlidir.