Siyasət okeanında Türkiyə aysberqi - RAKURS

Ankara bu gün beynəlxalq arenada ən fəal oyunçulardan biridir

Artıq üç həftədir ki, dünya ictimaiyyətinin diqqəti Türkiyədə müxalifətin prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğana qarşı kəskin fəallaşan etiraz aksiyaları ilə bağlı hadisələrə yönəlib. Lakin turbulentlik Türkiyə cəmiyyətinin təbii vəziyyətidir: ölkə sürətlə inkişaf edir, siyasi səhnəyə yeni ictimai qüvvələr, yeni xarizmatik liderlər çıxır, əvvəllər passiv olan sosial təbəqələr fəallaşır. Dini fundamentalistlər və dünyəvi hakimiyyətin tərəfdarları arasında daim mövcud olan daxili sivilizasiya parçalanması da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onu da unutmaq olmaz ki, ölkənin cənub-şərqində müstəqil dövlət yaratmaq uğrunda mübarizə aparan Kürdüstan Fəhlə Partiyasının tərəfdarlarının fəaliyyəti ilə bağlı amansız və qanlı qarşıdurma ocağı alovlanmaqda davam edir. Əlavə etmək lazımdır ki, sürətlə inkişaf edən Türkiyə iqtisadiyyatı inflyasiya və getdikcə oliqarxik elitanı əhalinin geniş kütlələrindən ayıran artan sosial differensasiya ilə üzləşir.

Regional fərqlər də var: ölkənin daha mühafizəkar Şərqi Anadolu hissəsi ilə 35 milyonluq İstanbul arasında. Məhz bu aqlomerasiya 30 il əvvəl o vaxt İstanbul bələdiyyə sədri postunu tutan indiki prezident Ərdoğanı Türkiyə siyasi olimpinin zirvəsinə çıxardı. Təbii ki, sual yaranır ki, niyə məhz bu şəhər indi Özgür Özəlin rəhbərlik etdiyi müxalif Cümhuriyyət Xalq Partiyasının Ərdoğan əleyhinə etirazlarının əsas mərkəzinə çevrilib? Bu suala cavab axtararkən xarici siyasət amillərinə, xüsusən də Ukrayna ətrafında başlayan danışıqlar prosesinə müraciət etməyə dəyər. ABŞ-ın yeni administrasiyası və Avropa İttifaqının Ukrayna nizamlanmasına təzadlı yanaşmaları getdikcə aydınlaşdıqca, Fransa, Böyük Britaniya və Almaniya liderlərinin sülh sazişinin imzalanmasından sonra “Ukraynanın təhlükəsizliyini təmin etmək” üçün hərbi potensialın artırılması ilə bağlı bəyanatları getdikcə döyüşkən xarakter alır. Və daha uzaq gələcək üçün Aİ ABŞ-dan asılı olmayan, Rusiyaya qarşı dura bilən müstəqil silahlı qüvvələr yaratmaq məqsədini dilə gətirib. Bunun üçün lazım olan 800 milyard avro təcili olaraq axtarılır.

Ancaq burada bir detal var ki, nə Fransa prezidenti Emmanuel Makron, nə İngiltərənin baş naziri Keir Starmer, nə də daha çox ehtimal olunan Almaniya kansleri Friedrich Merz haqqında danışmaq istəmir. Vladimir Zelenski onlardan sülh sazişindən sonra 100 min sülhməramlının mümkün yerləşdirilməsi vədlərini yox, Avropa hərbçilərinin artıq təmas xəttində döyüşlərdə konkret iştirakını tələb edir. Və buradan belə çıxır ki, Makronun döyüşkən çağırışlarının arxasında Avropa liderlərinin həm Cozef Baydenin administrasiyası dövründə, həm də Donald Trampın ABŞ-ın Ukraynadakı hərbi əməliyyatlarda iştirakdan imtina etdiyini açıq şəkildə bəyan etdiyi indi onları dəstəkləyəcək heç nəsi yox idi.

Avropalıların özlərinə gəlincə, Almaniyada, məsələn, sosioloji sorğulara görə, respondentlərin 60%-i əsgərlərini döyüş meydanına göndərməyin əleyhinə çıxış edib. Digər Avropa ölkələrində bu pay az olsa da, çox da deyil. Təkcə Verden döyüşündə 1 milyondan çox insanın öldüyü Birinci Dünya Müharibəsindən sonra avropalılar döyüşmək istəyini itiriblər. Məhz o zaman Fransada Toutes les cimetières sont remplis par les gens inspensables (“Bütün qəbiristanlıqlar əvəzolunmaz insanlarla doludur”) deyimi yarandı. Bu atalar sözünü rəhbər tutan fransızlar 1940-cı ilin aprelində almanların işğalına faktiki olaraq heç bir müqavimət göstərmədilər. 8-ci qvardiya ordusunun komandiri Vasili Çuykovun ifadəsinə görə, almanlar Stalinqradda Pavlovun evinin mühasirəsi zamanı Fransanın işğalı zamanıkından daha çox əsgər itirib. Ona görə də Ukraynada döyüş təmas xəttinə getmək çağırışına cavab olaraq indiki nəsil fransız zoomerlərindən, hətta onların britaniyalı və alman həmyaşıdlarından böyük həvəs gözləmək çətindir. Üstəlik, əksər avropalılar şüuraltı olaraq anlayırlar ki, onları qorxutduğu Rusiya təhlükəsi xəyalidir.

Buna görə də, təcrübəli Qərb diplomatları “Ukraynada istidə dırmıqlamaq” üçün əlləri ilə istifadə oluna bilən adamların axtarışında beyinlərini sındırırlar. Türkiyə onlara bu baxımdan ideal namizəd kimi görünür. Birincisi, Türkiyə silahlı qüvvələri hazırda NATO-ya üzv Avropa ölkələrinin orduları arasında ən böyüyüdür. İkincisi, bunlar həqiqətən yaxşı səfərbər edilmiş, nizam-intizamlı və ən əsası müasir müharibə şəraitində döyüş əməliyyatlarının aparılmasında təcrübəli hərbi personaldır. Üçüncüsü, London və Parisdə Türkiyənin onilliklər, hətta əsrlər boyu Rusiyanın “təbii düşməni” olmasına böyük əhəmiyyət verilir. Dördüncüsü, Rusiyanın özündə Qarsda və Bəyazitdə rus mülkləri baxımından düşünən fiqurlar var. Rusiya-Türkiyə münasibətlərində çətinlik yarandıqda, Boğaziçi və Çanaqqala boğazlarını genişləndirmək üçün bir atom bombasının kifayət edəcəyini bəyan edirlər.

Təbii ki, sıravi insan müəyyən siyasi hadisələrin səbəblərində gizlənən hərəkətverici motivlərin və qüvvələrin mürəkkəb tellərini görə bilməz. Bu cür hadisələr həmişə aysberqə bənzəyir, onun yalnız onda biri okeanın səthindən yuxarı qalxır. İndi də “İstanbulda hökumət əleyhinə etirazlar” adlanan buz dağının onda doqquzu bizim üçün görünməz olaraq qalır. Ancaq aysberqin xarici konturlarından hələ də bir şey görmək və nəyisə təxmin etmək olar. Məsələn, ötən gün Qərb mətbuatının yazdığı budur: "Brüssellə Ankara arasında münasibətlər istənilən halda istiləşməlidir. İlk növbədə ona görə ki, Avropa indi Vaşinqtondan müdafiə asılılığını azaltmağa və Ukraynada hərbi sülhməramlı missiya yaratmağa çalışır və bu məsələdə Türkiyə silahlı qüvvələri onu əsas oyunçuya çevirə bilər".

Daha açıq deyə bilməzdilər? Ki, Brüsselin fəal şəkildə dəstəklədiyi anti-Ərdoğan rəngli inqilab türkləri Ukraynaya göndərilməsi planlaşdırılan NATO hərbi kontingentinin sıralarına çəkmək istədikləri bir növ qamçıdır. Ancaq təkcə çubuq deyil, həm də yerkökü istifadə olunur. Türkiyə uzun müddətdir ki, Avropa Birliyinə üzv olmaq istəyir. Və avropalılar həmişə bundan imtina ediblər. Qərb siyasətçilərinin təfəkkürünün hərbi paradiqmasında Ankaranın artan əhəmiyyətini nəzərə alsaq, onların bu məsələdə mövqeyinin yumşalmasını gözləmək olar. Təbii ki, şəxsi maraq olmadan.

Ərdoğanın mövqeyi doğrudan da çətindir. Amma eyni zamanda Brüsselin dəstəklədiyi müxalif qüvvələrin də əhəmiyyətini şişirtmək olmaz. Prezidenti ölkənin mühafizəkar əksəriyyəti, Anadolu fermerləri, müsəlman ruhaniləri, kiçik və orta sahibkarlar dəstəkləyir. Onun tərəfində, nəhayət, ordu siyasi qüvvələr daxilində güc balansının mühüm tərkib hissəsidir. Xarici siyasət vəziyyətinə gəlincə, Ərdoğan ABŞ-la münasibətləri yaxşılaşdırmaqla öz mövqeyini gücləndirib. Buna qismən obyektiv şərait də kömək etdi. Ötən oktyabrda Ərdoğanın tanınmış daxili rəqibi, Bayden administrasiyası tərəfindən qidalanan Fətullah Gülən ABŞ-da vəfat edib. Trampa gəlincə, ABŞ-ın Ankaradakı yeni səfirinə verdiyi tapşırıqda o, “Türkiyə yaxşı ölkədir və yaxşı lideri var” sözləri ilə Ərdoğanla münasibətlərdə ABŞ-ın mövqeyini önə çəkib.

Ərdoğanın düşdüyü çətin siyasi vəziyyət müəyyən mənada 1920-ci ildə Antantanın Osmanlı imperiyasına yırtıcı Sevr müqaviləsini tətbiq etdiyi Türkiyəni xatırladır. O zaman Mustafa Kamal Atatürk başda olmaqla millətin sağlam qüvvələri 13 Antanta dövlətinin və ona müttəfiq olan dövlətlərin birləşmiş gücünə müqavimət göstərə bildi.Rusiya ilə konstruktiv əməkdaşlıq, Ərdoğanın Vladimir Putinlə şəxsi işgüzar münasibəti hazırda Türkiyədə sabitliyin və onun xarici siyasət mövqelərinin davamlılığının mühüm amilidir. Ankara isə heç bir halda bu amili diqqətdən kənarda qoymaq istəmir.

V.VƏLİYEV