Qlobal inflyasiya və MÖVCUD REALLIQLAR - TƏHLİL

Dünyada müşahidə olunan inflyasiya ciddi rezonans doğurub. Son onilliklər ərzində müxtəlif ölkələrdə inflyasiya özünün ən yüksək səviyyəsinə çatıb, hansıki, əksər ölkələrdə bu, əsas problem sayılır. Məsələ burasındadır ki, inflyasiyanın hələ öz pik həddində olub-olmadığı da, bundan artıq olacağı da məlum deyil və bu mövzuda fikirlər də, proqnozlar da müxtəlifdir, fərqlidir. Yeganə ortaq fikir bundan ibarətdir ki, inflyasiya artmaqda davam edəcəyi təqdirdə, bütün ölkələrdə ciddi sosial-iqtisadi problemlər ola bilər.

Beyəlxalq Valyuta Fondunun izlədiyi, araşdırdığı ölkələrin 75%-də mərkəzi banklar artan inflyasiyaya cavab olaraq, faiz dərəcələrini qaldırmaq yolunu seçiblər. ABŞ-ın Federal Ehtiyatlar Sistemi də, Avropa Mərkəzi Bankı da belə edərək, pul-kredit siyasətini sərtləşdirir. Məsələ burasındadır ki, belə bir addım işgüzar aktivliyə mənfi təsir göstərir. Yəni, kreditlərin bahalaşmsı istər-istəməz buna səbəb olur. Təsadüfi deyil ki, dünyada işgüzar aktivliyi ölçən “S&P Global” konsaltinq şirkəti də bu qənaətdədir. Həmin şirkətin gəldiyi qənaətə görə, qlobal PMİ indeksi son iki ilin minimumuna enib. “Oxford Economics”in hesabatı da ürəkaçan deyil. Həmin hesabata görə yaxın 12 ay ərzində ABŞ və Avropa Birliyində texniki resessiya ehtimalı 60%-ə yaxınlaşıb ki, belə hallarda mərkəzi bankların üzərində ciddi məsuliyyət olur və effektiv pul-kredit siyasəti yürütmələri inflyasiyanın idarəolunan parametrlərlə inkişafına şərait yaradır.

Proseslərə adekvat olaraq pul-kredit siyasətini həyata keçirə bilmək üçün öncə inflyasiyaya dəqiq diaqnoz qoymaq lazım gəlir. Yalnız bunun ardlnca müvafiq addımların atılması gərəkir. Yəni, problemin çözülməsindən öncə ilk növbədə dəqiq diaqnoz lazımdır. İnflyasiya təsadüfi ola bilməz və inflyasiyanın strukturu tələb, eləcə də təklif inflyasiyasından ibarət ola bilər. Əgər bunların hər ikisi üst-üstə düşərsə, bu zaman vəziyyətin daha mürakkəb olduğu qənaətinə gəlinməlidir. Sözsüz ki, dövriyyədə artıq pul kütləsinin olmasından doğan tələb inflyasıyasıdır.

Xatırladaq ki, 2008-ci ildən bəri dünya iqtisadiyyatında aparıcı rol oynayan mərkəzi banklar pul kütləsini kəskin şəkildə artırmaq yolu ilə iqtisadi böhranla mübarizə aparmağa çalışırdılar və bu da, iqtisadi canlanmaya, iqtisadi problemlərin səngiməsinə səbəb oldu, hansıki bu, qısamüddətli planda müsbət effekt kimi qəbul edilirdi. Əslində isə, problemlər sonradan daha kəskin şəkildə özlərini biruzə verdilər və xüsusilə vurğulamaq yerinə düşərdi ki, hazırda dünya iqtisadiyyatında müşahidə olunan vəziyyət həm də bununla bağlıdır. Bir sözlə, atılan bu addım iqtisadi problemləri həll etmək əvəzinə, onları daha da dərinləşdirmiş oldu.

Qeyd etdiyimiz kimi, dövriyyədə artıq pul kütləsinin olması tələb inflyasıyası, monetar inflyasiya ilə nəticələnir və bu baxımdan dövriyyədə pul çox olduğu zaman onu azaltmaq lazım gəlir. İnkişaf etmiş ölkələrin mərkəzi banklarının sərt pul-kredit siyasətini tətbiq etməyə başlaması da bu baxımdan təsadüfi deyil. Doğrudur, monetar siyasətin incəlikləri çoxdur və bu siyasəti bütün ölkələrin təkrarlaması doğru addım deyil, təkrarlanma fəsadlar verə bilər, çünki ixrac yönümlü ölkələrin pul-kredit siyasətləri idxal yönümlü ölkələrin pul-kredit siyasətindən tamamilə fərqlidir.Bir sözlə, ölkələrin resurs, yaxud ixrac yönümlü olması ilk növbədə nəzərə alınmalıdır.

Diqqətə çatdıraq ki, pulu istənilən qədər çap etmək bütün ölkələr üçün qəbuledilən deyil və məhz dünyanın rezerv valyutaları olan ölkələr həmin pulu istədikləri qədər çap edə bilərlər. Bu zaman borc yükünün altına da rahat şəkildə girilir və kurs fərqi riskinə məruz qalma ehtimalı da olmur. Məsələn, ABŞ-da onsuz da valyuta dollar olduğu səbəbindən devalvasiya riski sıfır həddindədir. Lakin pul vahidlərinin dünyanın ehtiyat valyutaları qarşısında dəyər itirməsi riski ilə qarşı-qarşıya olan ölkələrdə hər zaman devalvasiya riski mövcuddur və təbii ki, tədiyyə-ticarət balanslarındakı vəziyyətdən asılılıq da var.

Nümunə üçün diqqətə çatdıraq ki, Çin 2008-ci ildən 2013-cü ilə qədər Amerikanın apardığı pul-kredit siyasətinə oxşar siyasət aparsa da ABŞ aldığı effekti ala bilmədi. Əvvəla ona görə ki, hər iki ölkənin problemləri eyni deyil, fərqlidir. Qeyd etdiyimiz kimi ilk öncə inflyasiyanın təbiəti, məzmunu və strukturu araşdırılmalı, müəyyən edilməlidir, əks halda pul-kredit siyasətində atılan addımlar arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər. Məsələn, inflyasiyanın təbiəti, məzmunu və strukturu dövriyyədə olan artıq pul kütləsi ilə bağlı olmayan ölkələrdə iqtisadiyyatdan pul kütləsinin geri çəkilməsi tamamilə tərsinə effekt verə, xoşagəlməz mənzərə sərgiləyə bilər. Təsadüfi deyil ki, ABŞ-ın apardığı pul-kredit siyasətini nəinki şərq ölkələri, heç Avropa ölkələri də təkrarlaya bilmirlər.

Göründüyü kimi, sadə şəkildə desək, şəraitə görə yanaşmalar fərqlidir. Yəni, inflyasiyanın müalicəsi üçün hərhansı bir universal ressept, standart qayda yoxdur və yalnız differensial yanaşma doğru hesab olunur. Beləki, hazırda bütün dünyada müşahidə olunan inflyasiyanın yalnız monetar olmaması, olduqca mürəkkəb olması fonunda dünyadakı bütün artıq pul kütləsi dövriyyədən çıxarılsa belə bahalaşmanın qarşısını almaq mümkün olmaz. Ona görə ki, strukturunda yanacağın, ərzağın bahalaşması, logistikanın pozulması kimi amillərin yüksək payı olduğu təklif inflyasiyası buna imkan verməz. Belə olan halda, təbii ki, yanaşmalar da, tətbiq olunması nəzərdə tutulan mexanizmlər də şaxələnmiş, dərin və geniş olmalıdır.

Azərbaycanın pul-kredit siyasətini necə aparmalı olduğu ilə bağlı müxtəlif yanaşmalar var. Təbii ki, sərt restruktiv, yaxud, stimullaşdırıcı pul-kredit siyasəti aparılması barədə yanaşmaların müftəlif olması anlaşılandır, amma mövcud reallıqlar nəzərə alınmalıdır. Beləki, Azərbaycanda artıq pul kütləsi yoxdur və inflyasiya da yalnız xaricdən idxal ediləndir. Belə bir vəziyyətdə əlbəttə ki, Mərkəzi Bankın sərt pul-kredit siyasəti yürütməsinə ehtiyac olmur. Həmçinin, nəzərə alsaq ki, sərt pul-kredit siyasəti ilə investisiyaların azalması iqtisadi fəallığı zəiflədir, deməli, həqiqətən də Azərbaycanın Mərkəzi Bankının heç bir kəskin hərəkət etməmək yolunu tutması doğru addımdır.

Yoxsulluq səviyyəsinin artması bilavasitə ərzağın bahalaşması, bir sözlə, inflyasiya ilə əlaqədardır. Araşdırmalar təsdiq edir ki, Ukraynada müharibə başlayandan sonra müşahidə olunan inflyasiya nəticəsində bütün dünyada yoxsulluq səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Dəqiq desək, sözügedən müharibə başladıqdan bu zamana qədər bütün dünyada yoxsulların sayı 95 milyon nəfər artıb. Diqqətə çatdıraq ki, BMT-nin hesablamalarına görə, ərzağın hər 1% bahalaşması dünyada yoxsulların sayının daha 10 milyon nəfər artması deməkdir. Deməli, inflyasiyanın 1% artması belə yoxsullaq səviyyəsinin artması baxımından əhəmiyyətli dərəcədə təsirə malikdir və bununla mabarizə aparılması təxirəsalınmaz tədbirlər sırasında olmalıdır, lakin təəssüf ki, bunun üçün nə uyğun beynəlxalq qurumlar yoxdur, nə də məsələnin həlli məqsədilə qlobal səviyyədə hansısa tədbirlər seçilməyib.

Qlobal səviyyədə olmasa da regional səviyyədə müəyyən addımların atılması mümkündür. Ən azından vəziyyətin yüngülləşdirilməsi üçün həll yolları seçilməlidir. Xüsusilə, qonşu dövlətlərlə sağlam loqistika sistemlərinin qurulması, dövriyyədə olan artıq pul kütləsinin çıxarılaraq, regional əhəmiyyətli layihələrə investisiya kimi yönəldilməsi, onların mərkəzi bankları arasında konstruktiv əməkdaşlığın formalaşması mövcud məsələnin həlli baxımından müsbət təsir göstərə bilər. Bunun üçün də sadalanan tədbirlərin reallaşdırılması labüddür. Bu günün reallığı ondan ibarətdir ki, inflyasiyaya qarşı ən effektiv addım region ölkələri arasında loqistika, investisiya yatırımı, ümumiyyətlə, konstruktiv əməkdaşlıq olduqca zəruridir və bu yolla müsbət nəticələrə ümid etməyə dəyər.