Hiperaktiv uşağı necə tanıyaq? - ARAŞDIRMA

Hiperaktivlik qeyri-adi aktiv və ya qeyri-normal aktivlik vəziyyətidir. Yəni uşaqların özünü idarə edə bilmədiyi psixoloji xəstəlikdir.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

DEHB (diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozuqluğu) olan uşaqlar diqqət yetirməkdə və ya hərəkətsiz dayanmaqda çətinlik çəkə bilərlər. Bu uşaqlar təkcə evdə deyil, məktəb həyatında da problemlərlə üzləşə bilər.

DEHB uşağın hiperaktivliyindən asılı olaraq müxtəlif hərəkətlərə səbəb ola bilər. Məsələn, hiperaktivliyi olan uşaqlar digər uşaqlarla müqayisədə dostluq etməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Bu xəstəliyi olan uşaqların konsentrasiyası və hadisələrə reaksiyaları digər uşaqlarla müqayisədə olduqca fərqlidir. Onlar müəllimlərinin verdiyi suallara əl qaldırmadan birbaşa cavab verə bilir.

Onlar unutqan ola bilərlər, çünki diqqətləri çox asanlıqla dağılır. Ümumiyyətlə xəyal qurmağa meyllidirlər. Əşyalarını itirə və ya tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Çox danışa və ya fərqində olmadan insanların sözünü kəsə bilərlər.

Ara-sıra bu tip davranışlara yol verən uşaqlar ola bilər, lakin onları hiperaktivliyi olan uşaqlarla qarışdırmaq olmaz. DEHB (diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozuqluğu) olan uşaqlar bu davranış modelini daim davam etdirirlər. Bu vəziyyət həm məktəbdə, həm də ev həyatında müxtəlif problemlər yaradır.

DEHB olan uşaqlarda tez-tez narahat, əsəbi, qəzəbli və kədərli əhval-ruhiyyə müşahidə oluna bilər. Ancaq unudulmaması lazım olan ən vacib məqamlardan biri də bunun müalicə edilə bilməsidir.

Hiperaktivliyin ümumi xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir:

- sabit hərəkət
- aqressiv davranış
- impulsiv davranış
- diqqət dağınıqlığı

Hərəkətsiz qalmaq və ya diqqətinizi cəmləmək üçün mübarizə aparırsınızsa, nəticədə sizdə başqa problemlər yarana bilər. Məsələn:
- məktəbdə və ya işdə çətinliklərə səbəb olur
- dostlar və ailə ilə münasibətləri gərginləşdirir
- qəzalara və xəsarətlərə səbəb olur
- alkoqol və maddə asılılığı riskini artırır

Hiperaktivlik tez-tez əsas psixi və ya fiziki sağlamlıq vəziyyətinin əlamətidir. Hiperaktivliklə əlaqəli əsas şərtlərdən biri diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozuqluğudur. DEHB sizin həddindən artıq aktiv, diqqətsiz və impulsiv olmağınıza səbəb olur. Adətən gənc yaşda diaqnoz qoyulur. Ancaq bəzi insanlara ilk dəfə yetkinlik dövründə diaqnoz qoyula bilər.

Hiperaktivliyi müalicə etmək olar. Ən yaxşı nəticələr üçün isə erkən diaqnoz və müalicə vacibdir. DEHB olan uşaqlar diqqət yetirməkdə və oturacaqlarında hərəkətsiz qalmaqda çətinlik çəkirlər və onlar impulsiv ola bilərlər, bu da nəticələrini düşünmədən hər şeyi etmək deməkdir. Bu, yaralanma kimi problemlərə səbəb ola bilər. DEHB olan bəzi uşaqlar məktəbdə çətinlik çəkə bilər. Bəziləri dostluq etməkdə çətinlik çəkə bilər.

DEHB bir uşağın doğulduğu bir şeydir. Qrip kimi başqalarından keçə bilən xəstəlik deyil. Əgər uşağın DEHB olan qohumu varsa, onların DEHB ilə doğulma ehtimalı daha yüksəkdir.

Həkim-pediatr Ülkər Quliyeva: " Hiperaktivlik pozğunluğu, diqqət əksikliyi uşaq doğulandan olur. Bu adətən 3-4 yaşlarında nəzərə çarpır və 7 yaşına kimi özünü biruzə verir.

Hiperaktivlik itmir və 18yaşa kimi davam edə bilir. Əgər bir uşağın belə bir qohumu varsa, həmin ailədə hiperaktivlik pozğunluğu ilə doğulmaq şansı olan uşağın dünyaya gəlmə riksi daha yüksəkdir.

Hiperaktivlik pozğunluğu olan uşaqlar hansısa nəticəni düşünmədən, gözləmədən nə isə edə bilirlər. Hətta hiperaktivlik pozğunluğu olan bəzi uşaqlar bağça və məktəbdə (kollektivdə) də çətinliklər çəkə bilir. Belə uşaqlarda diqqət problemləri, oturmaq çətinlikləri, növbələrini gözləməkdə çətinlik çəkmələri müşahidə olunur. Məsələn, hiperaktivlik pozğunluğu olan məktəblilərin əksəriyyəti digər yoldaşlarının növbələrini gözləmədən, əllərini qaldırmadan elə yerlərindəcə cavabları uca səslə deyə bilirlər. Oturduqları yerdə çox hərəkətli olurlar, çox gəzirlər, çox danışırlar və s. Belə hallar həm evdə, həm məktəbdə (kollektiv və cəmiyyətdə) çətinliklərin yaşanmasına səbəb ola bilər.

Hiperaktivlik pozğunluğu olan uşaqlar narahat, əsəbi və qəmgin olurlar. Hər bir valideyin bilməlidir ki, hiperaktivlik pozğunluğu müalicə olunandır. Tibbi bir xəstəlik və ya sindrom deyildir! Sadəcə belə halda ilk addım vaxtında həkim-pediatra və ya sahə həkiminə müraciət etməkdir. Həkim daha sonra uşağı psixoloq, psixiatr kimi mütəxəssisə yönəldirə bilər.

Müsbət nəticə almaq isdəyiriksə, mütləq birlikdə yəni valideyinlər, müəllimlər, terapist və həkim komanda şəklində çalışmalıdır. Burada müalicə dərmanlarla deyil, əsasən psixoterapiya ilə aparılmalıdır.

Vaxtında psixoloji dəstək olmasa, bu bir sıra izlər qoyur. Belə ki, əsəb gərginliyi, depresiyaya meyillilik, stress və bu kimi faktorlarla özünü göstərəcək".

Psixoloq Leyla Əli: "Diqqət Əksikliyi və Hiperaktivlik pozuntusu uşağın gündəlik fəaliyyətinə və inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə mane olan davamlı diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlik nümunələri ilə xarakterizə olunan neyroinkişaf pozuntusudur.

Psixoloq diqqət əksikliyi və hiperaktivlik pozuntusunun simptomlarına da diqqət çəkib: “Simptomlar adətən uşaqlıq dövründə müşahidə olunur, müdaxilə edilmədikdə isə yeniyetməlik və yetkinlik dövründə də davam edir.DƏHP bütün dünyada uşaqların təxminən 5-10% -ni təsir edir və oğlanlarda qızlara nisbətən daha çox rast gəlinir. Diqqət əksikliyi və hiperaktivliyin əsas əlamətləri: Diqqətləri çox asanlıqla dağıla bilər; Başladıqları işi bitirməkdə çətinlik çəkərlər; Ani hərəkət edərlər; Səbrsizdirlər; impulsiv davranış sərgiləyirlər; Danışıqları tez-tez kəsintili olur; Planlama və təşkilatçılıq zəifdir. DƏHP-nin səbəbi tam olaraq bilinmir. Ancaq genetik faktorların beyindəki bio kimyəvi pozuntusu hamiləlik və hamiləlikdən sonrakı problemlərdən ətraf mühitin qidalanmanın təsirindən ola biləcəyi düşünülür. Bu hal tam olaraq müalicə olunmayan durumdur. Əlamətlərini zəiflətməyə kömək edən müalicə metodları var. Bu metodlar arasında medikomentoz müdaxilə,terapiyalar və davranışla iş mühüm yer tutur”.

Hiperaktivliyin (DEHB) simptomları hansılardır?
DEHB uşaqların müxtəlif yollarla hərəkət etməsinə səbəb ola bilər. DEHB olan bir çox uşaq konsentrasiya və diqqəti toplamaqda problemlər yaşayır. Bəziləri hələ də sinifdə oturub öz növbəsini gözləməkdə çətinlik çəkə bilər. Onlar cavabları digər uşaqlar əllərini qaldırmağa fürsət tapmamışdan əvvəl deyə bilərlər. Bəzən onlar nizamsız, diqqətsiz və ya unutqan ola bilərlər. Sinifdə xəyal qurmağa meyllidirlər. Əşyalarını itirə və tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Onlar oturacaqlarında çox hərəkət edə, çox danışa və ya başqalarının söhbətlərini kəsə bilərlər.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, hər kəs bu işləri arada bir edir. Əgər bəzən bunları edirsinizsə, bu, sizdə DEHB (diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozuqluğu) olduğunu bildirmir. DEHB olan uşaqlar tez-tez bu problemlərlə üzləşirlər. Bu onlara həm evdə, həm də məktəbdə problemlər yarada bilər.

Valideynlər və müəllimlər uşaqda DEHB (diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozuqluğu) olduğundan şübhələndikdə ilk addım həkimə müraciət etməkdir. Həkim daha sonra uşağı psixoloq, psixiatr və ya pedaqoq kimi bir mütəxəssisə göndərə bilər. Onlar DEHB və digər davranış problemləri olan uşaqları tanıyan mütəxəssislərdir. Həkimin işinin bir hissəsi DEHB-yə bənzəyən, lakin müxtəlif müalicə növlərinə ehtiyacı olan digər xəstəlikləri yoxlamaqdır.

İndiki vaxtda diqqəti cəmləməkdə çətinlik çəkən, impulsiv olan, nizamsız hiperaktivliyi olan uşaqlarda tez-tez hiperaktivlik diaqnozu qoyulur. Hiperaktivlik və diqqət çatışmazlığının səbəbləri haqqında çox yazılıb. Müalicə prosesində dərmanların tez-tez istifadəsi məsələnin müzakirə olunan digər tərəfidir. Bununla belə, hiperaktivliyin və diqqət çatışmazlığının diaqnostikası və müalicəsi bütöv bir yanaşma ilə aparılmalı və təqib edilməli və dərman müalicəsi son çarə kimi qəbul edilməlidir.

Hiperaktivliyin müalicəsi

Dərman müalicəsi problemin görünən üzünü həll edir və əsas çatışmazlığı maskalayır. Uşaq və ailə bu problemin fiziki pozğunluqdan qaynaqlandığına özlərini inandırır və bununla onların sağalma ümidləri azala bilər. Beləliklə, uşaq öz iradəsindən və ailə dəstəyi ilə özünü idarə etmə imkanından uzaqlaşdırılır.

Sərbəst buraxıla bilməyən duyğular da səbəb olur

Tədqiqatlar göstərir ki, hiperaktivlik hallarının yalnız 5% -i nevroloji pozğunluqlarla əlaqələndirilir. Hiperaktivlik probleminin ağrılı duyğuları buraxa bilməməkdən qaynaqlandığı düşünülür. Ağlamaq və gülmək özünü şifahi şəkildə ifadə edə bilməyən körpənin duyğularını ifadə etmə üsuludur. Körpələr özlərini yaxşı və təhlükəsiz hiss etdikdə gülürlər. Hər hansı bir mənfi emosiya hiss etdikdə isə ağlayır. Ancaq valideyn üçün körpəsinin ağladığını görmək çətin olduğu üçün dərhal onu qucağına alır, silkələyir və ya əmzik verir. Nəticədə ağrılı emosiya yaşamaq ərəfəsində bilmədən hərəkətə keçməyə şərtlənən uşaqlar və nə edəcəyini bilməyən çarəsiz valideynlər meydana çıxır.

Körpənin ağlamasına icazə verin

Duyğularını ifadə edə bilməyən körpələr əmzik kimi stimullarla qarşılaşırlar. Daha əvvəl ağrı kimi neqativ emosiyaya məruz qalmadığı üçün onunla necə davranacağını bilmir. Bu uşaqlarda hiperaktivlik (yaxud barmaq əmmə, dırnaq yemə) emosiyaları nəzarətdə saxlamaq üsuluna çevrilir.

Körpənizi silkələmək və ona aktiv qulluq etmək onun mənəvi inkişafı üçün faydalı olsa da, körpələrin ağlama ehtiyacını aradan qaldırmaq üçün bu stimullardan istifadə etməməyə diqqət edin. Çünki yanlış vaxtlarda verilən hərəkət stimulları onun ağlama ehtiyacını boğmasına səbəb olur.

Hisslərini ifadə etməyə kömək edin

Uşağın hiperaktiv olması, valideynlərin uğursuz valideynlik etməsi demək deyil. Bununla belə, valideynlər uşaqları hansı duyğulardan asılı olmayaraq (gülmək, ağlamaq, qəzəblənmək kimi) özlərini ifadə etməyə təşviq etmək, mümkün hiperaktivlik, diqqət çatışmazlığı, barmaq əmmə, dırnaq yemə simptomlarını azalda bilər. Unutmayın ki, duyğularınızı mümkün olan ən saf formada ifadə etmək gərginliyi azaldan sağlam bir sərbəst buraxılma mexanizmidir.

Səbirli olun, peşəkar dəstək alın

Uşaqların illər ərzində qazandıqları bu vərdişdən əl çəkib təbii müalicə mexanizmini işə salmaq nə uşaqlar, nə də valideynlər üçün asan deyil. Valideynlər övladına “İndi ağlaya bilərsən, səni əsəbiləşdirən sözləri deyə bilərsən” dedikdə, uşağın bunu qəbul etməsi və dərhal açılması çətin ola bilər. Uşağın ağlaması üçün valideynin onu anlayacağı, dəstəkləyəcəyi, yanında olub sakitləşəcəyinə inam hissi inkişaf etdirməlidir. Bunun üçün insan səbirli olmalıdır. Bu prosesdə mütəxəssislərdən dəstək almaq işinizi asanlaşdıracaq.

Ayşən Vəli