İkitərəfli münasibətlərə yeni təkan – ANALİTİK

Liderlərin müzakirəsində Orta Dəhliz və onunn bir seqmenti Transxəzər

Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Azərbaycan Prezident İlham Əliyevin dəvəti ilə qızı Oğulcahan Atabayevanın müşayiəti ilə iyulun 16-da Bakıya ikigünlük səfərə gəlib. İki ölkə liderləri arasında danışıqların əsas mövzusu enerji əməkdaşlığının inkişafı, o cümlədən Türkmənistanın infrastrukturunu Azərbaycandan keçən Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) ilə birləşdirəcək, İran və Rusiyadan keçən marşrutlardan asılılığı aradan qaldıracaq Transxəzər qaz kəmərinin tikintisi perspektivlərinin müzakirəsi olub. Aşqabadın Xəzərin dibi ilə boru kəmərinin tikintisini maliyyələşdirmək üçün siyasi qərar qəbul edəcəyi gözlənilir.

Türkmənistanlı həmkarı ilə görüşən Azərbaycan dövlətinin başçısı ona “əziz qardaş” deyə müraciət edərək, səfərin əsas məqsədini - ikitərəfli münasibətlərə nəzərəçarpacaq yeni təkan verməyi açıq şəkildə vurğulayıb. Qurbanqulu Berdiməhəmmədov cavab olaraq ikitərəfli münasibətlərin səviyyəsini üç sözlə müəyyən edib: qardaşlıq, mehriban qonşuluq, əməkdaşlıq.

Prezident İlham Əliyev iki ay əvvəl Avropa İttifaqının nümayəndələri ilə bir sıra görüşlərdən sonra Qurbanqulu Berdiməhəmmədova Bakıya dəvət göndərib. Yada salaq ki, Azərbaycan lideri Avropa diplomatiyasının rəhbəri Kaja Kallas ilə iki dəfə - aprelin 25-də Bakıda və mayda Albaniyanın paytaxtı Tiranada Avropa Siyasi Birliyinin VI sammiti çərçivəsində görüşüb. Bundan əvvəl, aprelin 1-də Almaniya Prezidenti Frank-Valter Ştaynmayer Bakıda, ardınca Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurasının 11-ci nazirlər iclasında iştirak edən Avropa İttifaqının enerji və mənzil-məişət məsələləri üzrə komissarı Dan Yorgensenin səfəri olub. Bu görüşlərdə Azərbaycan qazının Aİ-yə tədarükünün artırılması məsələsi müzakirə olunub. Brüssel potensial mənbələrdən hansının Rusiya qazını əvəz edə biləcəyi sualına cavab axtarırdı. Onların arasında Azərbaycan və Türkmənistan da var idi.

Hazırda Azərbaycan Avropaya ildə təxminən 13 milyard kubmetr qaz tədarük edir. Brüssel əlavə olaraq 14 milyard kubmetr qaz alacağını gözləyir. Bu o deməkdir ki, diqqət başqa problemin həllinə - Avropaya gedən Cənub Qaz Dəhlizinin gücünün ildə 10 milyard kubmetrdən 20 milyard kubmetrə qədər genişləndirilməsinə yönəlib. İlham Əliyev Aİ-ni Cənub Qaz Dəhlizinin (CQD) ləng genişlənməsinə görə dəfələrlə tənqid edib. O, 2030-cu ilə qədər ixracı demək olar ki, 8 milyard kubmetr artıracağını vəd edir, lakin bunun üçün Aİ-nin açıqladığı yaşıl enerjiyə keçidlə əlaqədar qeyri-müəyyən olan investisiyalar və uzunmüddətli müqavilələr lazımdır. Digər tərəfdən, Bakı digər mənbələrdən əlavə həcmlər cəlb etmədən Aİ-nin tələbini təkbaşına ödəyə bilməyəcək, çünki hasil edilən Azərbaycan qazının hamısı artıq müqavilə bağlanıb. Rəsmi məlumatlara görə, 2024-cü ildə Azərbaycanda 50,3 milyard kubmetr təbii qaz hasil edilib. Bunun 25,2 milyard kubmetri 12 ölkəyə ixrac edilib. Üfüqdə 13-cü ölkə peyda oldu - Suriya. İlham Əliyevin tapşırığı CQD-yə qoşulacaq Trans-Əfqan Qaz Kəmərinin tikintisi üçün Aşqabaddan siyasi razılıq almaqdır.

Xatırladaq ki, bir müddət əvvəl Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov özü də bir Avropa nəşrinə müsahibəsində demişdi ("Neytral Türkmənistan" hökumət qəzetinin nəşri): "Aşqabad Avropa İttifaqı ölkələrinə qaz ixracı məsələsində avropalı tərəfdaşlarla əməkdaşlığa hazırdır. Transxəzər marşrutu tədarükün ən perspektivli marşrutlarından biri hesab olunur". Bununla belə, Türkmənistanın Brüsseldəki yaz enerji forumlarında iştirakına və xarici işlər naziri Rəşid Meredov ilə Kaya Kallas arasında son telefon danışığı da daxil olmaqla, aktiv diplomatik təmaslara baxmayaraq, Türkmənistan hələ də gözləmə mövqeyini saxlayır.

Təchizatların şaxələndirilməsi üçün çox vacib olan Transxəzər marşrutu layihəsinin özü bir il ərzində müzakirə səviyyəsində qalıb. Onun yolunda əsas maneələr hələ də hazırda 5 milyard dollar dəyərində qiymətləndirilir zəruri maliyyə çatışmazlığı, eləcə də Türkmənistan təbii qazının alınması üçün zəmanətli və uzunmüddətli müqavilələrin olmamasıdır. Türkmənistan öz qazının satışında subyekt olaraq qalmaq istəyir.

Brüssel həmçinin türkmən qazının birbaşa tədarükündə maraqlı deyil, həm də onun emalına: polimerlərin, gübrələrin və sintetik yanacağın istehsalına sərmayə qoymağa hazırdır. Bu cür layihələr ekspert səviyyələrində və təqdimatlarda, o cümlədən Brüssel Enerji Klubu çərçivəsində müzakirə olunur.

Cənubi Qafqaz Politoloqlar Klubunun rəhbəri İlqar Vəlizadənin sözlərinə görə, yaranmış məsələlərin həlli kifayət qədər mümkündür. Əsas görüş Prezident İlham Əliyevlə Rəşid Meredov arasında 2025-ci il iyulun 4-də İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) Xankəndidə keçirilən 17-ci Zirvə Toplantısı çərçivəsində olub. "Danışıqlarda mərkəzi yeri enerji əməkdaşlığının inkişafı, o cümlədən türkmən qazının Avropaya tədarükü perspektivləri tutub. Tərəflər Türkmənistanı Azərbaycanın bir sıra Avropa İttifaqı ölkələrinə qaz tədarük etdiyi artıq fəaliyyət göstərən Cənub Qaz Dəhlizinə birləşdirmək imkanlarını ətraflı müzakirə ediblər", - Vəlizadə bildirib. O əlavə edib ki, Türkmənistan tərəfi infrastruktur, qaz emalı və birgə logistika layihələri üzrə investisiya təkliflərini əhatə etməklə iqtisadi əməkdaşlığı intensivləşdirməyə hazır olduğunu bildirib. "Xankəndindəki görüş onunla əlamətdar olub ki, uzun fasilədən sonra tərəflər qaz sahəsində əməkdaşlığın bərpası perspektivlərini yaxından müzakirə ediblər", - ekspert vurğulayıb. Lakin onun proqnozlarına görə, Bakıda keçirilən görüşdən heç bir mühüm sənəd gözləməyə dəyməz. Bu, Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun özünəməxsus statusu ilə bağlıdır: bir tərəfdən o, millətin lideridir, digər tərəfdən isə onun strateji müqavilələr imzalamaq üçün rəsmi səlahiyyəti yoxdur. Lakin buna baxmayaraq, layihənin gələcəyi onun qərarından çox asılıdır.

Vəlizadənin sözlərinə görə, daha bir əsas məsələnin həllinə ehtiyac var: bu yaxınlarda Türkmənistan tərəfi narahatlığını bildirib ki, guya Azərbaycan İranın iştirak etdiyi svop əməliyyatları çərçivəsində türkmən qazını ucuz qiymətə alıb, daha sonra isə Cənub Qaz Dəhlizi infrastrukturu vasitəsilə Avropaya xeyli yüksək qiymətlərlə satıb. Ekspert hesab edir ki, "Lakin Aşqabad sübut təqdim edə bilmədi, bu, əslində mümkün deyildi. Axı əldə olunan razılaşmalarda həcmlər və qiymətlər aydın şəkildə müəyyən edilib və Azərbaycan bütün öhdəliklərini qüsursuz yerinə yetirib". Yaranan fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmaq üçün tərəflər danışıqlar prosesini intensivləşdiriblər.

Türkmənistan liderinin Bakıya budəfəki səfərində onun ilk dəfə rəsmi görüşlərdə qızı Oğulcahan Atabayevanın müşayiəti ilə analitiklər və diplomatlar xüsusi maraq doğurub. Bu hadisə, ekspertlərin də qeyd etdiyi kimi, onun təkcə beynəlxalq aləmdə ictimai debütü deyil, həm də onun dövlət fəaliyyətindəki rolunun perspektivlərinə işarə edir. Qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara yardım göstərən xeyriyyə fondunun tibb işləri üzrə vitse-prezidenti Oğulcahan Atabayevanı Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyeva qəbul edib.

V.VƏLİYEV