Şərqlə Qərb arasında körpü - ANALİTİK

Macarıstanda Türk Dövlətləri Təşkilatı liderlərinin görüşü keçirilir

Türkdilli Dövlətlər Təşkilatının (TDT) ilk dəfə sammiti mayın 20-22-də Avropa İttifaqının ölkəsində, bu assosiasiyada müşahidəçi statusuna malik Macarıstanda keçiriləcək. Gündəliyə rabitənin inkişafı, qarşılıqlı ticarətin genişləndirilməsi, əlifbaların birləşdirilməsi və ortaq türk dilinin təşviqi kimi əsas məsələlər daxildir. Bu məsələlər təcili həllini tələb edir. Sammit çərçivəsində baş nazir Viktor Orban və Mərkəzi Asiya ölkələrinin liderləri arasında ikitərəfli danışıqlar da baş tutacaq. Budapeştdə keçirilən tədbir Macarıstanın Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu vurğulayan Baş nazir Viktor Orban tərəfindən irəli sürülüb.

Macarıstanda keçirilən TDT sammiti görünməmiş hadisədir: ilk dəfədir ki, təşkilatın qeyri-rəsmi toplantısı Avropa İttifaqı ölkələrindən birində və həm də müşahidəçi ölkədə keçirilir. İclas əsasən iqtisadi xarakter daşıyacaq, çünki TDT ölkələri çoxqütblü dünya kontekstində artan siyasi müstəqillik nümayiş etdirirlər. Avropa Birliyində ortaq iqtisadi siyasət demək olar ki, yoxdur. Ona görə də üzv ölkələr daha çox müstəqil siyasət yürütməyi məqsədəuyğun hesab edirlər. Budapeşt görüşü çoxtərəfli formatdan əlavə, iqtisadiyyat və enerjiyə diqqət yetirən ikitərəfli danışıqlar üçün platformaya çevriləcək.

Macarıstanın enerji forumlarında fəal iştirakı ayrı-ayrı ölkələrlə, Türkiyə və Azərbaycanla, o cümlədən Mərkəzi Asiya arasında enerji əməkdaşlığı Budapeşti bu prosesin maraqlı iştirakçısına çevirir. Budapeşt danışıqları müəyyən mənada digər platformalarda keçiriləcək forumlarda danışıqların xəbərçisi ola bilər. TDT üzvləri birliyin gələcək inkişafında maraqlıdırlar, Mərkəzi Asiya ölkələri üçün Rusiya və Çin əsas ticarət, iqtisadi və siyasi tərəfdaşlar olaraq qalır. Türkiyə və Azərbaycan da regional ölçüdə, o cümlədən qlobal mənada etibarlı tərəfdaşlardır. Macarıstanın TDT-də fəallığı baş nazir Viktor Orbanın geosiyasi qeyri-sabitlik kontekstində Avropa gündəliyi ilə milli maraqlar arasında balans yaratmaq istəyi ilə bağlıdır. Türk dövlətləri ətrafında qeyri-sabitlik qövsünün formalaşdığını nəzərə alsaq qeyd edə bilərik ki, Hindistan və Pakistan arasında gərginlik, İranın nüvə proqramının mümkün eskalasiyası, Suriya və İraqdakı vəziyyət, Balkanlarda və Cənubi Qafqazda gərginlik, eləcə də Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı risklər nəzərdə tutulan qlobal layihələrin, o cümlədən iqtisadi birliklərin həyata keçirilməsində, formalaşmasında maneələr yaradır. Bu vəziyyətdə təşkilatda təmsil olunan ölkələr daxilində siyasi qarşılıqlı fəaliyyətin və qarşılıqlı dəstəyin gücləndirilməsi riskləri minimuma endirmək üçün son dərəcə vacibdir. TDT hərbi-siyasi birlik deyil, buna baxmayaraq, təhlükəsizlik məsələlərini həll etməyə çağırılır. Azərbaycan və Türkiyənin hərbi-texniki əməkdaşlığını buna missal göstərmək olar.

Türkiyə-Azərbaycan modelinə bənzər sıx hərbi-siyasi əməkdaşlıq modeli Mərkəzi Asiya ölkələrinə aid deyil. “Turan ordusu” ideyası daha çox perspektivdə olan və həllinə çalışılan böyük bir işdir. Mərkəzi Asiya liderləri yaxşı bilirlər ki, xarici təhlükə yaranarsa, qardaş ölkələr əsas tərəfdaş olaraq qalacaq. Amma inteqrasiya proseslərinin inkişafının mümkün olduğu, Azərbaycan və Türkiyənin digər türk dövlətlərini nəzərəçarpacaq dərəcədə qabaqladığı başqa humanitar sahələr də var. Çünki, Azərbaycanın Türkiyə ilə sıx inteqrasiya lehinə seçimi Mərkəzi Asiya ölkələrindən daha erkən edilib. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, Mərkəzi Asiyada işlənən inteqrasiya modelinin bir çox hərəkətləri Azərbaycanın artıq keçdiyi yolu izləyir: latın qrafikasına keçid, Türkiyə ilə sıx hərbi-siyasi və müttəfiq əməkdaşlıq, təhlükəsizlik, hərbi sənaye kompleksi və iqtisadiyyat sahəsində inkişaf etmiş qarşılıqlı fəaliyyət. Bu baxımdan Azərbaycan türk inteqrasiyasının lokomotivi rolunu oynayır.

İkinci məqam həm Çin, həm də Aİ üçün getdikcə aktuallaşan Orta Dəhlizdir. TDT ölkələri Çin və Avropanı birləşdirən təbii quru körpüsü rolunu oynayır. Orta dəhliz dəniz yollarına alternativ olmasa da, Rusiya ilə Ukrayna arasında sülh əldə olunarsa və Rusiya vasitəsilə kommunikasiyalar bərpa olunarsa, onun əhəmiyyəti arta bilər. Bu ssenaridə birləşən ərazi icmalarının rolu və geosiyasi əhəmiyyəti xeyli artacaq.

Məlum olub ki, Baş nazir Viktor Orbanın ikitərəfli görüşləri Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev ilə danışıqlarla başlayacaq. Özbəkistan prezidenti artıq Macarıstanda rəsmi səfərdədir. Tərəflər 2022-ci ildə Özbəkistan liderinin Budapeştə ilk səfəri zamanı bağlanmış strateji tərəfdaşlığı dərinləşdirən bir sıra ikitərəfli sazişlər imzalamağa hazırlaşır. Həmin dövrdə sənaye kooperasiyasından tutmuş akademik mübadilələrə qədər müxtəlif istiqamətlər üzrə 16 dövlətlərarası sənəd imzalanmışdı. Birgə layihələri maliyyələşdirmək üçün 2022-ci ildə Özbəkistan-Macarıstan İnkişaf Fondu yaradılıb. Son iki il ərzində fond 100 milyon avrodan çox dəyərində təşəbbüsləri dəstəkləyib.

Bu gün Macarıstan Özbəkistanda ən fəal Avropa investorlarından biridir. İqtisadi əməkdaşlığın əsas istiqamətləri əczaçılıq, aqrar-sənaye kompleksi, qida sənayesi, maşınqayırma və su texnologiyaları, habelə atom elektrik stansiyalarının tikintisi layihələrində əməkdaşlıqdır. Hazırda Özbəkistanda Macarıstan investisiyalarının iştirakı ilə yaradılmış 17 müəssisə fəaliyyət göstərir, onlardan 10-u müştərək, 4-ü isə 100% Macarıstan kapitalı ilə fəaliyyət göstərir.

Macarıstan-Azərbaycan əlaqələri

Mayın 20-də Budapeştdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Macarıstanın Baş naziri Viktor Orban ilə məhdud tərkibdə görüşü olub. Baş nazir Azərbaycan Prezidentini qarşılayıb. İki ölkə nümayəndələrinin geniş tərkibdə görüşü olub.

Avropa İttifaqının üzvü olan Macarıstan Azərbaycanın Avropa ilə əlaqələrinin inkişafında mühüm rol oynayır. Azərbaycanla Macarıstan arasında mövcud olan əməkdaşlığın müxtəlif istiqamətləri və son illərdə imzalanan mühüm sənədlər bu əlaqələrə təsirsiz ötüşməyib. Baş nazir Viktor Orbanın Türk Dövlətləri Təşkilatı dövlət başçılarının qeyri-rəsmi Zirvə görüşündə iştirak üçün ötən il Şuşaya səfəri həmin dövrdə Macarıstanın Avropa İttifaqı (Aİ) Şurasına sədrlik etməsi, eləcə də Aİ-yə üzv ölkələrin dövlət və hökumət başçıları səviyyəsində Şuşaya ilk səfər olması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edib. Azərbaycanla “xüsusi münasibətlər” nəzərə alınaraq, Macarıstan COP29-da belə tədbirlərə ənənəvi yanaşmaya uyğun olaraq ölkə prezidenti səviyyəsində deyil, istisna hal kimi Baş nazir səviyyəsində təmsil olunub.

İkitərəfli əməkdaşlığın möhkəmlənməsi istiqamətində mühüm addımlardan biri də Azərbaycan-Macarıstan Strateji Dialoqunun təsis edilməsidir. İlk iclas 2023-cü ilin sentyabrında Budapeştdə, ikinci iclas isə 2024-cü ilin iyununda Bakıda baş tutub. Macarıstan Azərbaycanı enerji sahəsində etibarlı və strateji tərəfdaş olaraq görür və Avropanın enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsində ölkəmizin vacib rolunu yüksək qiymətləndirir. Azərbaycanın enerji potensialı, xüsusilə təbii qaz və bərpaolunan enerji sahələrindəki uğurları, Macarıstanın enerji təminatını şaxələndirmək məqsədilə ölkəmizin layihələrinə dəstəyini daha da artırır. Bu əməkdaşlıq, həmçinin “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsinin uğurlu həyata keçirilməsi ilə Avropa bazarlarına daha çox enerji təchizatının təmin edilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Qlobal əhəmiyyətli platforma

"Türk Dövlətləri Təşkilatının dünyada rolu getdikcə artmaqdadır. TDT üzv ölkələrin Avropa və Asiya, Şərq və Qərbi təmsil etmələri qlobal mənada əhəmiyyətli platformadır. Bəzi mərkəzlərin narahatlığı da yeni münasibətlər sisteminin formalaşmasında ortaya qoyulan tələblərdən qaynaqlanır. TDT-nin coğrafiyası genişləndikcə dünyada baş verən bu və ya digər qlobal hadisələrə təsir imkanları da getdikcə artır. Üzv ölkələrin yeraltı və yerüstü sərvətləri, iqtisadi inkişaf tempində mövcud dinamika, milli maraqlara qarşılıqlı hörmət, birlik və bərabərliyin, ədalət prinsiplərinin qorunması yeni qurumun nüfuzununun artmasına səbəb olub. Qarşılıqlı tərəfdaşlıq əlaqələrini gücləndirən TDT-də bizi birləşdirən ortaq soy-kök, tarix, mədəniyyət və milli dəyərlər səmərəli fəaliyyətimiz üçün mühüm əsasdır.

Türk Dövlətləri Təşkilatı birliyi, türk dünyasının güclənməsi ideyasını sözdə deyil, əməldə, açıq fəaliyyətində gerçəkləşdirir. TDT-nin əsas üzvləri olan Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanla yanaşı, Türkmənistan və Macarıstan təşkilata müşahidəçi üzv ölkələr kimi qoşulub. 200 milyonluq əhalini və böyük bir coğrafi ərazini təşkil edən türk dünyasının ümumi sahəsi 4,8 milyon kv.km, ÜDM-i 1,4 trilyon və ticarət dövriyyəsi 855 milyard dollardan çoxdur. Türk dövlətləri nəhəng iqtisadi və müasir hərbi potensiala, enerji resurslarına və nəqliyyat marşrutlarına malikdir. TDT-yə üzv ölkələrin Mərkəzi Asiya, Xəzər hövzəsi, Cənubi Qafqaz, Qara dəniz, Bosfor və Dardanel boğazları, Aralıq dənizi, Avropa kimi vacib regionları əhatə etməsi gələcəkdə bütün üzv ölkələrin ayrı-ayrılıqda və Türk Dövlətləri Təşkilatının ümumilikdə geosiyasi çəkilərinin artmasına gətirib çıxaracaq.

Əlbəttə, Macarıstanda keçirilən və şüarı “Şərq və Qərbin görüş yeri” adlanan görüş təşkilatın Şərq və Qərb arasında körpü rolunu oynamaq kimi ambisiyalarını əks etdirir. Asiyadan Avropaya qədər böyük bir regionda yerləşən türkdilli dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, ticarət, energetika, nəqliyyat, humanitar sahələrdə əməkdaşlıq yüksək səviyyəyə çatıb, uğurlu nəticələr əldə edilib. Azərbaycan da öz növbəsində Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Türkiyə və Avropa bazarları arasında etibarlı tranzit ölkə kimi özünü təsdiqləyib və Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizinin dayanıqlı fəaliyyətinə öz dəyərli töhfəsini verir. Azərbaycan bu prosesdə mühüm rol oynamaqda davam edir.

V.VƏLİYEV