Tsitsianovskayadakı ev

Yaddaşda qalan hər şeyə əlvida!

Tsitsianovskaya 39 (indiki Təbriz Xəlilbəyli küçəsi) ünvanında yerləşən üçmərtəbəli bina mənim evimdir. Ancaq uzun müddətdir ki, kədərlə təkrar edirəm: "Əlvida, ev!" Bu nidanın mənim üçün çoxlu mənası var: əlvida, Bakı uşaqlığım, ailəm, dostlarım.

Evin yaşı bir əsrdən çoxdur. O, inqilaba qədər Hacı Zeynalabdin Tağıyevin toxuculuq fabrikinin keçmiş müdiri olmuş babam Ağa Mehti Cəfərova məxsus olub. Ev onun sifarişi ilə tikilib. O, 1907-1911-ci illərdə Bakı şəhər hökumətinin memarı Aleksandr Nikitin tərəfindən layihələndirilib.

"Baku Art Nouveau-nun sakit formalarında fasadın sərbəst memarlıq kompozisiyası ətrafdakı binalara öz ritmini və miqyasını gətirdi. Fasad strukturunda unikal açılış formalı bay pəncərələrin görünüşü, bölgülərin şaquliliyi və memarlıq detallarının incəliyi evimizin zəngin xarakterinin həcmli plastikliyini yaratdı...".

Art Nouveau dövrünün görkəmli abidəsi

Sürgündə dünyasını dəyişən babamı heç görməmişəm, amma onun haqqında mənə qardaşları, uşaqları danışıb. Onu ağıllı, xeyirxah və cəsur insan adlandırırdılar. İnqilabdan sonra Ağa Mehdi İstanbula mühacirət etmək məcburiyyətində qaldı. Və bütün böyük ailəsi ona məxsus evin üçüncü mərtəbəsində beş otaqlı mənzildə yaşamağa başladı.

O zaman evin yalnız ikinci və üçüncü mərtəbələri yaşayış sahəsi hesab olunurdu. Otaqlarda hündür stukko tavanlar, böyük pəncərələr və Art Nouveau üslubunda kirəmitli holland sobaları var idi. Birinci mərtəbədə xidmət otaqları, camaşırxana və qulluqçuların yaşadığı yer var idi. Adətə uyğun olaraq, evin iki girişi var idi: ön və arxa. "Mərasim" stükko bəzəkləri ilə seçilirdi - iki qadın başı. Pilləkən boz mərmərlə tamamlandı. “Arxa” giriş Suraxanskaya (indiki Dilyarə Əliyeva küçəsi), “ön” giriş isə Tsitsianovskaya küçəsi ilə üz-üzədir. İkinci və üçüncü mərtəbələrdəki otaqlardan dəhlizlər qışda qızdırılmayan şüşəli qalereyaya aparırdı. Amma üçüncü mərtəbədən yuxarıda başqa iki otaqlı mənzil var. Bir dəfə orada bir aşpaz yaşayırdı.

“Arxa” girişdən daha çox qulluqçular istifadə edirdilər. Amma bir gün o, bizim ailəmiz üçün mühüm rol oynadı. 1918-ci ildə küçədə atışma olanda güllə eyvanın şüşəsindən otağa keçib, holland sobasına dəyib və Ağa Mehdinin böyük qızı Məryəmin sinəsinə dəyib. Sonra hamı cəld toplaşaraq qızı qucağında arxa girişdən həyətə aparıb və atəşdən xilas olub. Məryəmi belə xilas etdilər. Hollandiya sobasında bir güllə dəliyi qaldı!
İnqilabdan əvvəlki illərdə mənzillərin bir hissəsi kirayə verilirdi və birinci mərtəbədə memar Nikitin orada yaşayırdı. Köhnə qonşuların dediyinə görə, nə vaxtsa Tağıyevin birinci evliliyindən olan oğlu Sadıx ikinci mərtəbədə həyat yoldaşı Məliksumə xanım Qacarla yaşayırmış. Həm də ikinci mərtəbədə, amma qarşı tərəfdə mənim uşaqlıq illərində ADR-in keçmiş naziri Məmməd Yusif Cəfərovun (1885-1938) bacısı qohumumuz Ana xanım yaşayırdı. Sovet dövründə 1912-ci ildə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirən Məmməd Yusif öz ixtisası üzrə işləyirdi. Məlumdur ki, o da digər qohumlarımız kimi Nəriman Nərimanovun himayəsində olub.
Evin dizaynı elədir ki, bütün otaqlar keçidlidir, hər birinə bəzəkli mis tutacaqları olan hündür ağ qapılar açılır. Mənə həmişə elə gəlirdi ki, hər qələmin öz siması, öz görkəmi var.

Hər iki mərtəbədə həyətə baxan şüşəli “şüşəbənd” (şirli qalereya və ya lojika, geniş eyvan) var. Pəncərələr açıldı və bütün qonşularla danışmaq mümkün idi. Uşaq vaxtı qardaşımla nəhəng “şüşabəndə” dəhlizində üç təkərli velosiped sürərdik və bizə qonaq gələn dostlarla orada müxtəlif oyunlar oynayardıq. Çox vaxt yaxınlıqda yaşayan dostum Cənnət Səlimova gəlirdi.

Gecələr mənzildə işıqlar sönür, dəhlizlə başqa otağa və ya böyük ilə birləşən digər kiçik dəhlizin sonunda yerləşən mətbəx və tualetə getmək və ya qaçmaq qorxulu idi. Qocaman professorlarımız sağ olanda mənzil nümunəvi qaydada saxlanılırdı: parket döşəmələri parıldayana qədər cilalanır, cilalanmış mis tutacaqlar parıldayırdı, eyvan qapısının hündür pəncərələri və şüşələri parıldayırdı. Gündüzlər evdə sükut hökm sürürdü: hamı işə gedirdi.

Çilçıraqlar yanır, aşağıda səliqəli kiçik şkafları olan böyük otaq zalında divar boşluqlarında hündür antik güzgülər parlayırdı. Qəşəng fransız mebelləri otaqları bəzəyir və daha rahat edirdi. Uşaq vaxtı dostum Jana ilə bəzən xalalarımızın hündürdaban ayaqqabılarını geyinir, güzgülərin önündə makiyaj edir, özümüzü markiz kimi təsəvvür edir, baş rolda Jan Marenin oynadığı “Monte Kristo” filminə baxardıq. Ancaq daha tez-tez ev tapşırıqlarını Rəqimbək dayının kabinetində, Böyük Yekaterinanın dövründən qalan saatın döyüldüyü, şüşə günbəzin altında bir qadının qızıl heykəlciyi və yazı materiallarının dayandığı bir masanın yanında fırlanan kresloda oturaraq edirdilər. Divarda isə oyma qadın heykəlciyi olan köhnə taxta dərman şkafı var idi.
Salonda Bekker pianosu vardı, onun üzərində Sara xala bizim üçün Bethovenin Ay işığı sonatasını ifa edirdi. İki xalam, Ağa Mehtinin qızları professor Şaroyevin yanında konservatoriyada oxuyurdular.

Axşam hamı işdən qayıdır, qonaqlar gələndə Sara xala onun müşayiəti ilə romanslar oxuyur, ya da Cəfər əmi plastinalarına başlayanda hamı italyan operasına qulaq asırdı.

Ancaq köhnə günlərə qayıdaq. Onlar haqqında bizə Ağa Mehdinin böyük oğlu Cəfər dayı danışdı. Mehdinin bacısı Rübabə xanım şəhərin ən gözəl evlərini tikən tikinti şirkətinə sahib olan Kasumov qardaşlarının ən kiçiyinə ərə gedib. O, əri İmran Kasumovun ən yaxşı fransız kutyureləri ilə geyindirdiyi köhnə Bakının xanımlarından idi. Kasumov qardaşlarının ən kiçiyi İmran musiqi və teatrla maraqlanırdı. O, Üzeyir Hacıbəylinin ilk operası olan “Leyli və Məcnun”un quruluşunda iştirak edib, burada Kəngərli (anasının soyadından, aristokratik Naxçıvan ailəsindən olan Kəngərli) səhnə adı ilə Nofəlin ariyasını ifa edib.

Mehdi evində, Qasumov evində olduğu kimi, əsasən Tağıyevin çevrəsindən çoxlu maraqlı insanlar var idi: Topçubaşevlər, Zərdabi, Hacıbəyli, Aşurbəyovlar. “Leyli və Məcnun”un məşqləri bəzən Kasumovların evində keçirilirdi. Ağamız Mehti də tez-tez məşq edən aktyorları öz evində qəbul edir, onları əsl bilicilər qarşılayırdılar. Onun evi həm əyləncəli, həm də maraqlı idi. Bu qonaqpərvərlik və sənət və ədəbiyyat adamları ilə dostluq ənənələri ailənin sonrakı nəsilləri tərəfindən qorunub saxlanılmışdır. Piano həmişə kiminsə ixtiyarında idi və füsunkar söhbətlər gedirdi. Nəriman Nərimanov da Mehdinin evində məşqlərə çıxıb. Dramaturq kimi o, aktyorlarla ünsiyyət fürsətini heç vaxt qaçırmayıb. Qonaqlar arasında Həsən bəy Zərdabi də həyat yoldaşı ilə idi, onun da şəklini ailə albomumuzdan tapdım. Zərdabi, məlum olduğu kimi, teatrı sevirdi; O, M.F. Axundzadənin tələbələri ilə “Xəsislərin sərgüzəştləri” komediyası.

Evimizdə hamı teatrsevər idi. Yaşlılar Tağıyevin teatrında Otello tamaşasını xatırlayırdılar. Baş rolda Hüseynbala Ərəblinski çəkilib. O, təkcə aktyor deyil, həm də istedadlı rejissor idi. Düşünürəm ki, Ərəblinskinin rejissor məsləhəti babam Ağa Mehtinin Tağıyevin fabrikində yaratdığı həvəskar işçilər teatrına dəfələrlə kömək edib. Ailə fotoalbomumuzu vərəqləyəndə onun “Mərhum Q.Ərəblinski, 1901-ci ildə tələbə ikən” yazısı olan fotoşəkilinə diqqət yetirdim. Bu fotodakı gənc rəssamın ilhamlanmış siması heç kəsi laqeyd qoya bilməz. Təəssüf ki, onun fəaliyyəti pik vaxtında kəsilib. Ərəblinski 1919-cu ilin martında öldürüldü. Zaman narahat idi. Çox güman ki, fotonun üstündəki yazı onun ölümündən az sonra ailəmizdən biri tərəfindən qoyulub...
Bir vaxtlar Tağıyevin birinci evliliyindən olan oğlu Sadıx ikinci mərtəbədə həyat yoldaşı Məliksumə xanım Qacarla yaşayırdı. Bu barədə mənə qonşularım məlumat verdi. Bu da başa düşüləndir, çünki onlar bizim qohumlarımız idi.

Mənim babam kimi Tağıyevin pulu ilə oxuyan Nəriman Nərimanov da Rəqimbek Cəfərovla münasibət saxlayırdı. Nərimanov yazıçının ictimai çıxışlarında iştirak edən Ağa Mehtinin böyük oğlu Cəfər dayısının marağına səbəb olub. Nərimanov Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədri olanda Rəqimbəkin Sankt-Peterburqda yaxşı təhsil aldığını, Mendeleyevin tövsiyəsi ilə oxuduğunu bildiyi üçün ardıcıl olaraq Rəqimbəki dəstəkləmiş və onun bank müdiri işləməsini təşkil etmişdir. Nərimanov Məmməd Yusif Cəfərovun ailəsinə də dəstək olub. Maraqlıdır ki, Məmməd Yusif Nərimanovun vəfat etdiyi il, 1925-ci ildə həbs edilib. Mən bu barədə A.M.-nin məktubunda oxumuşam. Həmin il aprelin 7-də Məmməd Emin Rəsulzadəyə məruzə edən Topçubaşı: “M.Yu.Cəfərovun həbsindən çox üzüldük... “Bakı kommunisti” bu haqda yazıb.Təəssüf ki, M.Yu.-nun niyə həbs edilməsi ilə bağlı heç bir təfərrüatımız yoxdur...” (A.M.Topçibaşı və M.Rəsulzadə:E.Rəsulzadə. 1923-1926, Moskva, 2012, s. Bu barədə heç yerdə başqa heç nə yazılmayıb və onu da qeyd edək ki, buna baxmayaraq, Məmməd Yusif, görünür, ailənin yüksək rütbəli himayədarlarının sayəsində tezliklə azadlığa buraxılıb. 1938-ci ildə öz mənzilində vəfat etmişdir.

Yadımdadır, bizim ailə Qarayevlər, Kasumovlar, Məmmədovlar ailələri ilə münasibət saxlayırdı. Bizə yaxın adam “Yazıçı” nəşriyyatının direktoru Əjdər İbrahimov idi, onun xəstə anası bizim Xalıqbəyimiz tərəfindən müalicə olunurdu. Yazıçıda Bakı haqqında hekayələrimdən ibarət kitab nəşr olundu.

Uşaqlığımı, gəncliyimi ilk ziyalılarımız arasında keçirmişəm. Bunlar babamın qardaşları idi - Sorbonna və Sankt-Peterburq Universitetini bitirmiş Kasumbek, ADU-nun hüquq fakültəsinin birinci dekanı, Zərdabi Təbiət Tarixi Muzeyinin yaradıcısı Rəhimbəy, o cümlədən Mehdi Cəfərin övladları, mənim uşaqlıqda artıq xarici dillər fakültəsinin dekanı olmuş, APİ-nin Berlində alman və Alman dili fakültəsini bitirmiş məşhur professor. atam Ənvər də Berlində oxumuş, sonra AZİ-nin geologiya fakültəsini bitirmişdir.

Kasumbek əmi mənə çox diqqət yetirirdi. Bazar günləri o, məni ingilis parkına, sonra isə köhnə İnturistdə nahar etməyə aparırdı. Ömrünün son gününə çevrilən martın o son günü yaddaşıma həkk olunub. Yaz günəşi qızmar parlayırdı, mənimlə Nizami bağında gəzirdi. Buradan Kasumbek rayon partiya komitəsinə getdi, onu böyüyəndə öyrəndiyim böhtanlarla bağlı çağırdılar. Onda mənim 12 yaşım var idi. Tezliklə bütün universitet onu dəfn etdi.

Amma gəlin uşaqlığıma qayıdaq. Həmin vaxt mənzilimizdəki beş otaqdan Qasım və Rəhim müəllimlər ayrı-ayrı otaqlarda, böyük otaq-zalda xalalar, ailəmiz isə (atam, anam, mən qardaşımla) başqa böyük otaqda yaşayırdıq və nəhayət, sonuncu otaq Tamara xalaya (daha sonra mənə) məxsus idi.

Alman fakültəsinin dekanı Cəfər əmi zalda ekran arxasında yaşayırdı. Atasının ənənələrini davam etdirərək evdə sənət ab-havasını qoruyub saxlayan o idi. O, ensiklopedik savadlı, klassik musiqinin, xüsusən də italyan operasının həvəskarı idi. Onun böyük bir albom kolleksiyası var idi və buna görə də tez-tez opera dinləmə sessiyaları keçirirdi. Eyni zamanda, dar şəraitə baxmayaraq, qonaqlar dəvət olundu, musiqisevərlər, müğənnilər, yaxınlıqda yaşayan Nina Renaldovna Valazzi oğlu ilə,bəzən operamızın qonaq ifaçıları olur.

Bizi premyeralara, operaya və BRT dram teatrına aparırdılar. Evdə Jannochka dediyimiz dostum Dzhana həmişə bizimlə idi. Xalalarım, xüsusən də böyük qızım Mehdi ədəbi həyatı izləyir, bütün son nəşrləri oxuyur, evdə tez-tez şeir oxunurdu. Ailədə hamı rus dilində yerli ruslardan daha yaxşı danışırdı. Atam elmi məqalələr yazır, gənc geoloqlara məsləhətlər verir, onlara kömək edirdi. Bir sözlə, mən və qardaşım ən maraqlı adamların əhatəsində idik... Hamısı sənətkar idilər, istedadlı memar Sürəyya xanım xala kimisə canlandırırdısa, ürəkdən gülürdük. “Bakgiprogor”da işləyərkən o, binanın layihələndirilməsi ilə məşğul olub. Yeri gəlmişkən, xalalarımın məskunlaşdığı Xarici İşlər Nazirliyi ilə üzbəüz kooperativ evi onun layihəsi ilə tikilib. Sürəya xala yaradıcı insan idi. Bu, onun bütün görünüşündə aydın görünürdü. Həmin arıq vaxtlarda o, qəşəng paltarlarını özü tikirdi. Bəzən onun gözəl məhsullarına da rast gəlirdim. Yadımdadır, bir dəfə ondan bir cüt möhtəşəm damalı diz hündürlüyü hədiyyə almışdım. Dostlarımın heç birində o vaxt belə bir şey yox idi.

Sürəya xanım tez-tez Azərbaycan Dram Teatrına gedir, sənətkar Kazım Ziyanın ailəsi ilə dostluq edirdi. Ev, dar şəraitə baxmayaraq, həmişə dolu idi.

Yadımdadır, bir vaxtlar daimi qonaq şairə Xurşidbanu Natəvanın nəvəsi, kübar görünüşlü, iri yaşıl gözlü şahzadə Leyla xanım Utsmiyeva idi. General Ərəblinskinin nəvəsi Suvat xanım da qonaq oldu, Eliçka dediyimiz məşhur Tokay Məmmədovun bacısı heykəltəraş Həyat xanım da gəldi. Bizim Tamaranın dostu xanım Moskvadan gəlmişdi; əri paytaxtda yüksək vəzifə tuturdu və ona Tamara da deyirdilər. Evdə ümumi süfrədə tez-tez gülüş səsi eşidilirdi, xoşbəxtlikdən bizim evdə heç kim yumor hissindən məhrum deyildi.

…İndi isə mənzil boşdur. Otaqları tək-tənha gəzirəm, köhnə kitabları, əşyaları, lövhələri, medalları, ordenləri sıralayıram... Əlimdə Kasumbəkin doktorluq və Məryəm xanımın namizədlik dissertasiyası, Rəqimbəkin “Binəqədi Kərgədan” albomu, Cəfər dayının çoxlu kitabları və qeydləri, ailə fotoşəkilləri var.

Köhnə saat vaxtı vurmağa davam edir. Bütün otaqlarda səssizlik hökm sürür. Yalnız yaddaşımın diriltdiyi kölgələr orada dolaşır. Bethovenin Ay işığı sonatasının səsləri eşidilmir. İtalyan musiqisinin qeydləri, xarici sözlər və ya çıxışlar, bəyannamələr, mübahisələr yoxdur. Və mən, təəssüf ki, evdən ayrılmalı və deməliyəm: “Əlvida, ev! Tsitsianovskaya, 39-dakı ev!

Tahirə Cəfərova,
tərcüməçi
Fin ədəbiyyatı
Finlandiya

Təqdim etdi: Afət Məmmədov