Brüsselin "Turan planı" – BAXIŞ BUCAĞI

Mərkəzi Asiyaya ölkələri ilə Avropa İttifaqı arasında əlaqələr strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırılır
Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiya ölkələrinin inkişafına 12 milyard avro sərmayə qoyur. Vəsaitlər nəqliyyat, enerji, mineral emalı və peyk rabitəsinə yönəldiləcək. Bu barədə Səmərqənddə keçirilən Mərkəzi Asiya-Avropa İttifaqı sammitində məlum olub. Aİ-nin Mərkəzi Asiyaya hazırkı marağı təkcə onun resursları və nəqliyyat potensialı ilə deyil, həm də dəyişən geosiyasi vəziyyətlə bağlıdır. Ticarət müharibələri və siyasi fikir ayrılıqları Aİ-ni yeni tərəfdaşlar axtarmağa sövq edib.

Aprelin 4-də Səmərqənddə tarixi ilk Mərkəzi Asiya - Avropa İttifaqı sammiti başa çatıb. Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyevin sədrliyi ilə region ölkələrinin liderləri Aİ liderləri Antonio Kosta və Ursula fon der Leyen ilə görüşüblər. Görüş zamanı iki regionun iqtisadi, humanitar və texnoloji inteqrasiyasına yönəlmiş geniş spektrli təşəbbüslər haqqında sazişlə tərəfdaşlıq haqqında birgə bəyannamə imzalanıb. "Bu o deməkdir ki, biz bir-birimizə arxalana bilərik, bu, bu gün xüsusilə vacibdir", - Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Leyen vurğulayıb.

O, əməkdaşlığın dörd əsas istiqamətini müəyyən edib: Transxəzər Dəhlizi, nadir mineralların hasilatı, yaşıl enerjinin inkişafı və rəqəmsallaşma. O, bu sahələrdə Aİ ilə Mərkəzi Asiya arasında qarşılıqlı fəaliyyət üçün əhəmiyyətli potensialın olduğunu qeyd edib. "Tərəqqi sürətləndirmək üçün mən Qlobal Gateway üçün 12 milyard avroluq investisiya paketini elan etməkdən qürur duyuram. "Bu, Avropa İttifaqının və onun üzv ölkələrinin investisiyalarını bir araya gətirəcək" deyib və bunu "Avropa komandasının yanaşması" və münasibətlərdə yeni eranın başlanğıcı adlandırıb.

Yeni paket Mərkəzi Asiyada nəqliyyatın inkişafı üçün bir sıra layihələrə start verəcək Avropa ilə Mərkəzi Asiya arasında quru yolu demək olar ki, yarıya qədər – 15 günə qədər azaldacaq: “Dünyanın parçalanmasının artması şəraitində Transxəzər dəhlizi Mərkəzi Asiya ilə Avropanı birləşdirəcək. Amma vacib olan təkcə infrastruktur deyil. Qara dənizə çıxış üçün Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz daxilində sərhədlərin sürətli keçidi də lazımdır. Üç onillik bağlandıqdan sonra Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla sərhədlərinin açılması dönüş nöqtəsi olacaq. Bu, Avropa və Mərkəzi Asiyanı hər zamankindən daha da yaxınlaşdıracaq”, - deyə Ursula fon der Leyen qeyd edib. O, əlavə edib ki, bu il üçün nəzərdə tutulan iki forum tərəqqinin qiymətləndirilməsinə və yeni əməkdaşlıq sahələrinin müəyyənləşdirilməsinə imkan verəcək.

Mərkəzi Asiya dövlətlərinin başçıları da bəyanatlarla çıxış ediblər və humanitar mübadilələr - bütün bunlar keçmişdə qaldı, "Bu gün Mərkəzi Asiya vahid aktor kimi çıxış edir" deyib. AYİB-in (Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı) proqnozlarına görə, bu il regional ÜDM 6%-ə qədər artaraq, qlobal orta göstəricini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyəcək.

Özbəkistanın Aİ ilə qarşılıqlı fəaliyyətinə gəlincə, o bildirib ki, respublika Mərkəzi Asiya regionundan Avropaya elektrik enerjisinin tədarükü üzrə beynəlxalq layihəni dəstəkləyir. 2030-cu ilə qədər Özbəkistan enerji balansında bərpa olunan enerjinin payını 54%-ə çatdırmağı və 24 min MVt yaşıl gücü tətbiq etməyi planlaşdırır. Təmiz enerji üzrə Mərkəzi Asiya-Aİ tərəfdaşlığının başlanması bu sahədə qarşılıqlı fəaliyyət üçün mühüm platforma ola bilər. Özbəkistanla Aİ ölkələri arasında ticarət dövriyyəsi 2020-ci ildən iki dəfə artaraq 6 milyard avronu keçib. Eyni zamanda, bu dövr ərzində Özbəkistandan malların ixracı 4 dəfə artıb. Respublikada mindən artıq birgə müəssisə fəaliyyət göstərir. Avropa şirkətləri ilə investisiya layihələrinin portfeli 30 milyard avronu ötür. Bu il Özbəkistan və Aİ arasında Genişləndirilmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişinin imzalanması gözlənilir.

Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev Ukrayna üzrə danışıqların başlanmasını alqışlayıb, çətin vəziyyətə baxmayaraq, müsbət nəticəyə ümid etdiyini bildirib. Tokayev qeyd edib ki, Qazaxıstan 175 əmtəə növü üzrə ixracı 2 milyard dollar artırmağa hazırdır. O xatırladıb ki, Qazaxıstan Aİ-yə neftin 13%-ni verir, Total, Eni və Svevind şirkətləri ilə bərpa olunan enerji mənbələri və “yaşıl” hidrogeni inkişaf etdirir, həmçinin Özbəkistan və Azərbaycanla Xəzər dənizi vasitəsilə elektrik ötürücü xətləri tikir. Ölkə Aİ-nin 34 kritik resursundan 19-u, o cümlədən uran, litium və kobalt istehsal edir. Tokayev Astanada nadir torpaq metalları mərkəzinin yaradılmasını təklif edib və TMTR boyunca konteyner daşımalarının 62 faiz artdığını (4,5 milyon tona qədər) qeyd edib. Görünür, Qazaxıstan Aİ və Çindən bu marşrutun işlənməsində iştirak etməkdə qarşılıqlı marağa ümid edir.

Tacikistan prezidenti Emomali Rahmon Aİ-ni ölkənin yaşıl enerji sektoruna sərmayə qoymağa çağıraraq, Aİ ilə tərəfdaşlığın inkişaf etdirilməsinin Tacikistanın xarici siyasət prioritetlərindən biri olduğunu qeyd edib. O, Aİ-yə ixracın genişləndirilməsində, Avropa şirkətlərindən investisiya və texnologiyanın cəlb edilməsində maraqlı olduğunu bildirib. Rəhmon bərpa olunan enerji mənbələrinin milli və regional ehtiyaclar üçün əhəmiyyətini vurğulayıb.

Qırğızıstan prezidenti Sadır Japarov Avropa bizneslərini respublikanın “artan tranzit potensialının”, “irimiqyaslı hidroenergetika layihələrinin” və “həqiqi xammalın işlənməsinin” inkişafında fəal iştirak etməyə çağırıb.

Türkmənistan prezidenti Serdar Berdiməhəmmədov iqlim dəyişikliyi məsələlərində Aİ ilə əməkdaşlığın vacibliyini vurğulayıb. O, prioritetləri müəyyənləşdirməyə və onların həyata keçirilməsi üçün şərait yaratmağa çağırıb, Aİ-nin iqlim gündəmində perspektivli tərəfdaş olduğunu qeyd edib. Ölkədə xüsusi komissiya yaradılıb, beynəlxalq əməkdaşlıq üçün yol xəritəsi qəbul edilib və artıq metan emissiyalarının 11 faiz azaldılmasına nail olunub. Berdiməhəmmədov Aİ-ni Türkmənlərin ekoloji təşəbbüslərini dəstəkləməyə çağırıb.

Beləliklə, Aİ-Mərkəzi Asiya sammitinin nəticələri məhdud effektli olub. O, fon der Leyenin 2024-cü ildə Transxəzər dəhlizinə 10 milyard avro ayrılması ilə bağlı bəyanatını əsassız hesab edir. Birincisi, Aİ belə vəsait ayırmayıb. Əvvəllər vəd edilmiş 1,5 milyard avro birbaşa investisiyalar deyil, kredit zəmanətləri idi. İkincisi, Xəzər limanlarının məhdud imkanları və Gürcüstan ərazisindən keçən dəmir yolunun yenidən qurulması səbəbindən Aİ ilə Mərkəzi Asiya arasında əsas ticarət axını hələ də Rusiyadan keçir. Kritik faydalı qazıntılar üzrə sazişlər yeni deyil, çünki Qazaxıstan və Özbəkistan artıq Aİ-nin tədarükçüləridir.

Məhdud effektivliyin bir neçə səbəbi var: Aİ-nin ideoloji böhranı, Ukrayna münaqişəsi və daxili fikir ayrılıqları. Bu şərtlər altında Mərkəzi Asiya ilə əməkdaşlıq prioritet deyil. Avropa ölkələrinin Rusiyaya qarşı sanksiyalardan sonra iqtisadi çətinlikləri də investisiya imkanlarını məhdudlaşdırır, baxmayaraq ki, Avropa şirkətləri artıq regionun xammal sektorunda mövcuddur. Coğrafi məsafə və ideoloji fərqlərin çoxu Rusiya ilə birbaşa əlaqədir. İndi bu, siyasi baxımdan dəbdə deyil, demək olar ki, hər şey siyasi və ideoloji cəhətdən işləsə də, regionlar da tamamilə fərqli dünyalardadır ki, bu da bizə Mərkəzi Asiya ilə Avropa İttifaqı arasında real strateji qarşılıqlı əlaqə haqqında danışmağa imkan vermir. Beləliklə, gözəl mənzərəyə və rəsmi bəyanatların təntənəli tonuna baxmayaraq, Aİ və Mərkəzi Asiya hələ də tərəfdaşa çevrilməyiblər.

V.VƏLİYEV