Antidepressantlar və onların zərərləri NƏDİR? - ARAŞDIRMA

Antidepressantlar orta və ağır depressiya, bəzi anksiyete pozuqluqları, obsessiv-kompulsiv pozuqluq (OKP), posttravmatik stress pozuqluğu (PTSP) və müəyyən hallarda neyropatik ağrı kimi vəziyyətlərdə effektiv, həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıran müdaxilədir. Eyni zamanda bu dərmanların yan təsirləri, bəzi qruplarda (uşaqlar, yeniyetmələr) suicidiyal risk artımı kimi ciddi riskləri vardır. Qlobal miqyasda antidepressant istehlakı son onilliklərdə əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Azərbaycanda isə rəsmi və dəqiq göstəricilər məhduddur.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

İstifadə nisbəti ətraf ölkələrlə müqayisədə daha aşağı kimi göstərilib, lakin ölkədə psixi sağlamlıq xidmətlərinin resursları məhduddur.

1. Antidepressantların klinik faydaları

Depressiya və anksiyete: SSRİ-lər (selektiv serotonin təkrar alım inhibitorları), SNRI-lər və bəzi digər qruplar orta və ağır depressiyanın müalicəsində simptomları azaltmaq, relaps riskini azaltmaq və funksionallığı yaxşılaşdırmaq üçün təsirlidir. Davamlı müalicə ilə ölüm və ağır nəticələrin azaldılması qeydə alınmışdır (xüsusilə ağır depressiyada).

Digər göstərişlər: OKP, panik pozuqluq, PTSP və bəzi ağrı sindromlarında (məsələn, neyropatik ağrı) antidepressantların faydası klinik sınaqlarda göstərilmişdir.

Psixoterapiya ilə kombinasiyası: Ən yaxşı nəticə çox vaxt dərman + psixoterapiya kombinasiyası ilə alınır — xüsusən orta dərəcəli depressiyada və anksiyetalarda.

2. Zərərləri və yan təsirləri

Ağır və tez-tez rastlanan yan təsirlər: ürəkbulanma, həzm problemləri, yuxu pozğunluqları, aktivləşmə (anksiyeta/insomniya), ağırlıq artımı (uzaq mərhələdə), və seksual funksiyanın pozulması — xüsusən SSRİ-lərdə cinsi istək azlığı və erektil disfunksiya ola bilər. Bu təsirlər müalicənin davamiyyətinə mənfi təsir göstərir.

Uşaqlar və yeniyetmələr: klinik təhlillər göstərib ki, antidepressantlar (xüsusən SSRI-lər) bəzi uşaqlar/yeniyetmələrdə suicid düşüncələrinin (ideyasının) və davranışlarının artımı ilə əlaqəli ola bilər. Buna görə bu qrupda diqqətli monitorinq tələb olunur. FDA xəbərdarlıqları da mövcuddur.

Tapaşma (withdrawal) simptomları: dərmanın kəsilməsi zamanı çox ciddi simptomlar (başgicəllənmə, zəiflik, sensor anormalliklər, emosional dəyişikliklər) ola bilər. Ədəbiyyatda tapaşmanın yayılması və şiddəti barədə fərqli qiymətləndirmələr mövcuddur; bəzi mənbələr uzunmüddətli istifadəçilərin əhəmiyyətli bir qisminin tapaşma yaşadığını bildirir.

İnteraksiya və məhdudiyyətlər: digər dərmanlarla (MAOI, triptanlar, müəyyən antibiyotika və s.) təhlükəli interaksiyalar mümkündür. Hamiləlik və laktasiya dövründə seçim və risk/benefit müzakirəsi lazımdır — bəzi SSRİ-lər nisbətən daha təhlükəsiz hesab olunur, lakin hər vəziyyət fərdi qiymətləndirilməlidir.

3. Qlobal istifadə trendləri

Artan istehlak: OECD-nin və digər tədqiqatların göstərdiyi kimi, son onillikdə antidepressant istifadəsi bir çox ölkədə əhəmiyyətli dərəcədə artıb. OECD ölkələrində 2011–2021 arası dövrdə təqribən 50% artım qeyd olunub. Bu həm depressiyanın artıq daha çox tanınması, həm də uzunmüddətli preskripsiyalarla bağlıdır.

Coğrafi dəyişkənlik: istifadə ölkədən-ölkəyə əhəmiyyətli fərqlənir — İsləndir, Portuqaliya, Kanada, Avstraliya, İsveç kimi ölkələrdə yüksək nisbətlər; inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə ümumiyyətlə daha aşağı göstəricilər var, lakin pandemiya dövründə bir çox yerlərdə artım müşahidə edilib.

4. Azərbaycanda vəziyyət (mövcud məlumat və məhdudiyyətlər)

Rəqəmsal/statistik boşluq: Azərbaycanda antidepressant istifadəsinin tam və son statistikası beynəlxalq açıq məlumat bazalarında məhdud şəkildə mövcuddur; WHO-nun ölkə hesabatları məruzənin strukturunu və resurs məhdudiyyətlərini göstərsə də, son illərin detallı dərman istehlakı rəqəmləri məhduddur.

Regional müqayisə: tədqiqatlara görə, Qafqazda ölkələr arasında antidepressant istehlakı fərqlidir — məsələn, Azərbaycanın istehlakı Gürcüstanınkından daha aşağı qiymətləndirilə bilər (2023 tədqiqatında qeyd olunduğu kimi). Bu, həm tibbi protokolların, həm də psixi sağlamlıq xidmətlərinə çıxışın fərqliliyi ilə bağlı ola bilər.

Sistemli çatışmazlıqlar: WHO Atlas/WHO-AIMS hesabatları Azərbaycanda ruhi sağlamlıq infrastrukturu, psixiatrik mütəxəssis sayı və ilkin sahədə xidmətlərin məhdudluğunu göstərir. Bu, dərmanların düzgün istifadəsi, izlənməsi və alternativ (psixoterapiya) xidmətlərinə çıxışı təsir edə bilər.

5. Praktik tövsiyələr və nəticə

Fayda–risk qiymətləndirilməsi: Antidepressant başlamazdan əvvəl xəstənin diaqnozu, xəstəlik şiddəti, əvvəlki müalicə tarixi və komorbiditetlər qiymətləndirilməlidir. Orta/şiddətli depressiyada dərman müalicəsi adətən məqbul fayda gətirir; yüngül depressiyada isə prioritet çox vaxt psixoterapiyadır.

2. Monitorinq: xüsusilə ilk 4–12 həftədə və gənc yaş qruplarında suicid ideyalarının artımı üçün aktiv monitorinq vacibdir. Hamilə və planlaşdıran xəstələrdə fayda-risk müzakirəsi tələb olunur.

3. Uzunmüddətli idarəetmə və dayandırma: terapiyanın davam müddəti fərdi olmalıdır; relaps riski və əvvəlki epizodlar nəzərə alınmalı, dərmanların dayandırılması isə tədricən, həkim nəzarəti ilə aparılmalıdır.

4. Təhsil və alternativlər: xəstələrə dərmanların potensial yan təsirləri, seksual funksiyaya təsiri və tapaşma barədə öncədən məlumat verilməli, psixoterapiya və həyat tərzi müdaxilələri (fiziki aktivlik, yuxu, sosial dəstək) barədə məlumatlandırma aparılmalıdır.

5. Azərbaycanda tövsiyə: ölkədə daha dəqiq dərman istifadəsi statistikası və tədqiqatların aparılması, ilkin sağlamlıq xidmətlərində psixi sağlamlıq bacarıqlarının gücləndirilməsi və əhalinin maarifləndirilməsi prioritet olmalıdır.

Ayşən Vəli