Təxminən 5000 il əvvəl - bizim eradan 3100 il əvvəl - bu gün bizim Qədim Misir adlandırdığımız bir dövlət yarandı. Mesopotamiyada, Çinin şimalında, Hind Vadisində və digər yerlərdə bəşəriyyət tarixində ilk sivilizasiyalar və dövlətlər meydana çıxdı. Bəs niyə nisbətən qısa bir müddətdə həyat bu qədər kəskin şəkildə dəyişdi və insanlar şəhərlər və şəhər sivilizasiyaları yaratdılar? Pravda qəzetində dərc olunan elmi məqalədə bu suallara aydınlıq gətirməyə çalışılıb. Məqaləni oxucularımıza təqdim edirik.
Bu sualı cavablandıran arxeoloqlar və antropoloqlar sosial təbəqələşmə, monarxların gücü, dəyişən şəxsiyyətlər, dəyişən texnologiyalardan bəhs edirlər. Bu "insan amilləri" sadalanarkən ətrafdakı dəyişikliklər nəzərə alınmaya bilər. Sanki "aktyorlara" o qədər aludə olduq ki, "səhnə" ni tamamilə unutduq.
Nil deltasının palçığında qazılmış qatlardan çıxan qum və palçıq təbəqələri keçmişə dair müəyyən bir faktlar verir. Deltanın müxtəlif vaxtlarında necə göründüyünü göstərən xəritələr yaratmaq üçün delta boyunca bir çox quyu qazmaq kifayətdir. Maraqlıdır ki, çox oxşar ekoloji dəyişikliklər Mesopotamiya, Hind-Çin və dünyanın ilk dövlət quruluşlarının meydana gəldiyi digər yerlərdə də baş verdi. Üstəlik, landşaft dəyişikliyinə insanlar səbəb olmadı, buzlaşmadan sonra dəniz səviyyəsinin qalxması yavaşıdı və sabitləşdi.
Təbii dəyişikliklər qədim Misir dövlətinin yaranmasına necə kömək etdi?
Dəniz səviyyələri sabitləşdikcə çaylar fərqli davranmağa başladılar, tədricən geniş bir bataqlıq ərazisini keçən kiçik, dinamik axınlar şəbəkəsindən daha geniş, açıq, yaxşı qurudulmuş sel sahillərinə doğru irəlilədilər. Bu dəyişikliklərin necə təsir etdiyini təsbit etmək daha çətindir. İnsanların ətraf mühitlə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu öyrənməyin bir yolu, əsas qidalanma ehtiyaclarını necə təmin etdiklərini tapmaqdır.
Mümkündür ki, bataqlıq mühiti çox müxtəlif qida mənbələri üçün kifayət qədər bərəkətli yer olduğuna görə yaşamaq üçün gözəl bir yer idi. Əlbəttə ki, bataqlıq sahillərində əkinçilik etmək heç də asan deyil, ancaq balıq və çöl heyvanlarını ovlamaq və ev heyvanlarını saxlamaq olar.
Ancaq mühit dəyişdikcə Nil deltası getdikcə daha az vəhşi heyvan qidası ilə zənginləşdi. Alimlər bir neçə yüz ildə deltanın əsas qida potensialının təxminən 45%-ni itirəcəyini təxmin edirlər. Hər bir sonrakı nəsil özünü qidalandırmaq üçün getdikcə daha çətinliklə qarşılaşır.
Aşkar həll yolu torpaq becərmə miqyasını artırmaq idi. Əkinçilik, müəyyən bir torpaq sahəsindən əldə edilə bilən qida miqdarını maksimum dərəcədə artırmaq üçün son dərəcə təsirli bir ixtiradır. Maldarlıqdan əkinçiliyə keçmək asan olardı, çünki yalnız bir neçə nəsil boyunca deltanın sakinləri buğda və arpa yetişdirməyi, donuz və mal-qara yetişdirməyi bilənlərlə tez-tez əlaqə saxlayırdılar.
İnsan nə yeyirsə odur
Tədqiqatçılar, bizim eradan əvvəl 4000-3000 illər arasında insanların nələr yediyini analiz etdikdə bataqlıq mənzərələrində deltanın sakinlərinin yemək üçün ov ovladığı ortaya çıxdı. Daha sonra donuz yetişdirməyə və müxtəlif məhsullar yetişdirməyə başladılar. Alimlər hətta nə qədər qida istehsal edə bildiklərini hesablaya bildilər.
Bəs bunun xüsusiyyəti nədir? Bir çox cəmiyyətlər son 10 min ildə kənd təsərrüfatına ciddi yanaşdı, lakin sivilizasiyalar hər yerdə ortaya çıxmadı.
Bəlkə də cavabın Nil deltasının böyük ölçüsü ilə bir əlaqəsi var. Deltanın əkinçilik potensialı, o vaxta qədər rəqib krallıqların toplusu olan Misirin qalan hissəsindən ən az 40% daha çox idi.
Qısa bir müddətdə, təxminən eramızdan əvvəl 3100-cü illərdə artıq delta dünyanın ilk dövlətinin nəzarəti altına alındı. Mənbələr Nil deltasındakı təbii mənzərədəki dəyişikliklərin nəinki yerli səviyyədə kənd təsərrüfatı texnologiyalarının yayılmasını stimullaşdırmağa kömək etdiyini, eyni zamanda ilk dövlətin yaranmasında da rol oynadığını göstərir.
Bənzər proseslər Mesopotamiya və Şimali Çində olduğu kimi coğrafi, tarixi mənzərələri, balıq ovundan əkinçiliyə keçid və digər sosial-mədəni meylləri olan bölgələrdə də baş vermiş kimi görünür.
Elçin Bayramlı
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
USD
EUR
GBP
RUB