İqlim böhranının artma səbəbləri nələrdir? ARAŞDIRMA

İqlim sistemi atmosferi, quru səthlərini, qar və buzları, okeanları və digər su obyektlərini və canlıları özündə birləşdirən kompleks və interaktiv bir sistemdir. Bu sistem, zaman keçdikcə, öz daxili dinamikasının təsiri altında və ya xarici amillərdəki proseslər səbəbilə tədricən dəyişir.

Günəş radiasiyası iqlim sisteminin xarici amillər arasında vulkan püskürmələri və günəşin dəyişkənliyi kimi təbii hadisələr və atmosferin tərkibində insanların yaratdığı dəyişikliklər var.

• Yerin radiasiya balansına təsir edən və iqlimi dəyişdirən üç əsas yol var: Gələn günəş radiasiyasındakı dəyişikliklər;
• Günəş radiasiyasının əks olunan hissəsindəki dəyişikliklər;
• Uzun dalğalı radiasiyadakı dəyişikliklər.

Bundan əlavə, küləklər və okean cərəyanları Yer səthində istiliyin paylanmasında oynadıqları rola görə iqlimə əhəmiyyətli təsir göstərir.

İqlim dəyişikliyi "səbəbindən asılı olmayaraq onilliklər və ya daha çox müddət ərzində iqlimin orta vəziyyətində və ya dəyişkənliyində dəyişikliklər" olaraq təyin olunur.

Bu günə qədər dünya tariximiz boyunca, təqribən 4,5 milyard il ərzində iqlim sistemində bir çox dəyişikliklər baş verdi.

Geoloji dövrlərdə baş verən iqlim dəyişiklikləri nəinki dünya coğrafiyasını dəyişdirdi, həm də ekoloji sistemlərdə, xüsusən buzlaq hərəkətləri və dəniz səviyyəsindəki dəyişikliklər nəticəsində daimi dəyişikliklərə səbəb oldu.

Bu gün bəhs edilən qlobal iqlim dəyişikliyi, Yerin orta səth istiliyinin artmasına və insan fəaliyyəti nəticəsində atmosferə atılan istixana qazı yığımlarının sürətlə artması nəticəsində iqlimdəki dəyişikliklərə aiddir. Yanacaqların yandırılması, torpaqdan istifadə dəyişiklikləri, meşələrin qırılması və sənaye prosesləri, təbii istixana təsirini gücləndirmək.

Qlobal iqlim böhranı Yerin mərkəzi səthinin istiliyinin və insan fəaliyyəti nəticəsində atmosferə atılan bərk tullantı yığınlarının sürətlə artması ilə əlaqədardır.

Yerdə və atmosferdə saxlanılan istilik enerjisi atmosfer və okean sirkulyasiyası ilə yer üzündə dağılır və uzun dalğalı bir yer radiasiyası olaraq yenidən atmosferə verilir.

Bunun bir hissəsi atmosferdəki təsiri tənzimləyən və atmosferdən geri qaytarılan qazlar və buludlar vasitəsilə əmilir. Yerin səthini və atmosferin alt hissəsini tutur. Yerin göründüyündən daha çox işğal edilməsinə imkan verən və istilik balansını tənzimləyən bu prosesə təbii sıxılma təsiri deyilir.

2050-ci ildə 2 milyard insan susuz qalacaq

2050-ci ildə dünyada 2 milyard insan sudan məhrum olacaq, 30 il sonra da 3 milyard insan istifadə olunan su qaynaqlarını itirəcək. İsveçin paytaxtı Stockholmda "Dünya Su Həftəsi Forumu"nda təqdim edilən, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) tərəfindən hazırlanan "İqlim dəyişiklikləri və su" mövzulu hesabatına görə, dünyadakı iqlim dəyişiklikləri su qaynaqlarına da təsir edir. Hesabata görə, 2050-ci ildə dünyada iki milyard insan sudan məhrum olacaq, 30 il sonra da 3 milyard insan istifadə edə biləcəyi su ehtiyyatlarını itirəcək.

Hollandiyalı tətqiqatçı Michael Van Valk iqlim dəyişikliklərinin su qaynaqlarına da təsir etdiyini bildirib: Yağışların azalması ilə bir çox ölkədə su ehtiyatlarının quruyub. Dünya əhalisi ilə birlikdə əkinçilik və sənaye istehsalı artır, dünyanın iqtisadiyyatı böyüyür ancaq su qaynaqları sürətlə tükənir.
Dünya əhalisinin 20%-ni təşkil edən 30 ölkə su çətinliyi ilə qarşı-qarşıya durur. 2025-ci ildə isə bu ölkə sayı 50-yə catacaq və dünya əhalisinin 25%-i su çətinliyi ilə üz-üzə gələcək.

Dünyada 1950-ci illərə görə su ehtiyatları 15- 30% nisbətində azalmışdır. 2050-ci ildə isə su ehtiyyatı bu günkündən 50% daha azalacaq. İqlim dəyişiklikləri su ehtiyatlarına da təsir etdiyi üçün, dəyişikliklər qlobal iqlim böhrana səbəb olacaq.

Qlobal istiləşmə nədir?

Bu da yer üzünün kifayət qədər isti qalmasını təmin edir. Amma son vaxtlar qalıq yanacaqların yandırılması, meşəsizləşmə, sürətli əhali artımı və cəmiyyətlərdəki istehlak meyilinin artması kimi səbəblərdən atmosferdə karbondioksid, əmtəən və diazot monoksit qazların yığılmasını arıtır. Alimlərə görə, bu artım qlobal istiləşməyə səbəb olur. 1860-dən günümüzə qədər tutulan qeydlər, ortalama qlobal istiliyin 0.5 ilə 0.8 dərəcə arasında artdığını göstərir.

Alimlər son 50 ildəki istilik artımının insan həyatına gözə çarpacaq dərəcədə təsir etdiyinin fikirindədirlər. Üstəlik, artıq geri dönüşü olmayan bir nöqtəyə yaxınlaşırıq. Heç bir tədbir görülməzsə, bu əsrin sonunda qlobal istiliyin ortalama 2 dərəcə artacağı təxmin edilir. Həmcinin, dünya daxilində tutulmağa başlanan qeydlərdə bildirilib ki, son 150 illik dövr içində 2007-ci il ən isti il idi.

Yaxşı, bu istilik artımı, yəni qlobal istiləşmə nələrə gətirib çıxarır, həyatımıza necə təsir edir?

Dünya iqlim sistemində dəyişikliklərə səbəb olan qlobal istiləşmənin təsirləri ən yüksək zirvələrdən, okean dərinliklərinə, ekvatordan qütblərə qədər dünyanın hər yerində hiss edilir.

Qütblərdəki buzlaqlar əriyir, dəniz suyu səviyyəsi yüksəlir və sahil seqmentlərdə torpaq itkinləri artır. Məsələn 1960-cı illərin sonlarından bu yana Şimali Yarımkürədə qar örtüyündə yüzdə 10 azalma olub. 20-inçi əsr boyunca dəniz səviyyələrində də 10-25 sm arasında bir artım olduğu müəyyən olunub.

Qlobal istiləşməyə bağlı olaraq dünyanın bəzi bölgələrində qasırğalar, sellər və daşqınların şiddəti və sıxlığı artarkən bəzi bölgələrdə uzun, davamlı, şiddətli quraqlıqlar və səhralaşmalar baş verir.

Qışda istiliklər artır, yaz erkən gəlir, payız gecikir, heyvanların köç dövrləri dəyişir. Yəni iqlimlər dəyişir. Bunun nəticəsində dəyişikliklərə dözə bilməyən bitki və heyvan növləri ya azalır ya da tamamilə yox olur. Qlobal İstiləşmə insan sağlamlığına ciddi təsir göstərir.

Alimlər, iqlim dəyişiklikləri ürək, tənəffüs yolu, yoluxucu, allergik və bəzi digər xəstəliklərə təsirinin gostərəcəyi fikirindədirlər.

Qlobal İstiləşmənin Səbəbləri: Hava şəraitinin uzun bir zaman içində ortalama vəziyyəti iqlim olaraq təyin olunar. Dünya son bir milyard il içində təxminən 250 milyon il davam edən isti dövrlər və bunların ardından gələn dörd böyük soyuq dövr keçirmişdir. Dünya təxminən əlli milyon il əvvəl soyuq bir dövrə girmiş, bu dövrdə yüz min ildə bir on min il müddətlə görülən isti dövrlərin xaricində soyuma meyli göstərmişdir. Hal- hazırda bu isti dövrlərdən biri yaşanmaqdadır. Dörd min il əvvəl başlayan istilik enişləri nəticəsində dünyanın soyuma meylinin artmasını gözləyirdilər. Lakin bu artım son yüzəlli ildə reallaşmamışdır.

Günəş kimi təbii faktorlarla böyüyən bu artımın səbəbi, xüsusilə son vaxtlarda, böyük ölçüdə insan qaynaqları olan istixanaların təsirindən yaranan qlobal istiləşmədir.