Dolların sonu? - RAKURS

ABŞ-ın milli valyutası olan dollar həm də dünyanın rezerv pul vahididir. Dünyada ticarətin mühüm hissəsinin Amerika dolları ilə həyata keçirildiyini nəzərə alsaq söylənənlərin həqiqət olduğu bir daha təsdiqlənmiş olar. Dollar dünyanın bütün ölkələrində işləkdir, ən böyük məbləğlərlə ifadə olunan neft, qaz, qızıl, o cümlədən sərmayə və beynəlxalq ticarət Amerika dolları ilə aparılır. Dövlətlərin borcları da dollarla hesablanır və ödənilir. Bu səbəbdən dollar dünyanın əsas valyutası imicini qoruyub saxlaya bilir. ABŞ dollarını dünyada hegemon valyuta kimi qoruyub saxlayan ikinci əsas amil Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankıdır.

Son illər ABŞ özü bəzi dünya ölkələrinə, o cümlədən Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etməklə dolların mövqeyini zəiflədib və Amerika valyutasına güvənməyin nə qədər təhlükəli olduğunu göstərib. İddia edilir ki, dolların hegemonluğu 10-20 il ərzində zəifləyəcək və o, dünya ticarətində bir çox əsas valyutalardan sadəcə birinə çevriləcək.

Beynəlxalq maliyyə dünyasında baş verən son maxinasiyalar Frensis Fukuyamanın məşhur tezisinə və ya ona bənzər bir şeyə yeni nəfəs verib. 1992-ci ildə bu siyasi filosof “Tarixin sonu və sonuncu insan” əsərində iddia edir ki, tarixin hökmünə görə, liberal demokratiya Sovet İttifaqının dağılmasından sonra ən yüksək idarəetmə formasına çevrilib. Məntiqlə belə bir nəticə çıxır ki, gələcəkdə dünyanın qalan hissəsi istər-istəməz bu idarəetmə formasını qəbul edəcək. Və bütün dünya yenidən qurulanda tarixi proses başa çatacaq. O andan etibarən və əbədi olaraq hamımız liberal demokrat olacağıq.

Geriyə baxanda Fukuyamanın tezisi həm təkəbbürlü, həm də sadəlövh görünür. Rusiya və Çin kimi ölkələrdə alternativ rejimlərin güclənməsi ilə aydın oldu ki, liberal demokratiya tarixi inkişafın məntiqi son nöqtəsi deyil. XXI əsrin gəlişi ilə belə görünür ki, siyasi təkamül, bəzi hallarda isə siyasi deqradasiya əvvəlki kimi davam edəcək. Dövlət hakimiyyətinə gəldikdə isə, tarixi proses xətti deyil, tsiklik xarakter daşıyır. 2022-ci ilin fevralında ABŞ hökuməti müttəfiqləri ilə birlikdə Rusiyanın Ukraynadakı hərbi əməliyyatına cavab olaraq Moskvanın valyuta ehtiyatlarını dondurub. Bununla ABŞ hökuməti son nəticədə qlobal iqtisadiyyatda dollar dominantlığının azalmasına gətirib çıxara biləcək hadisələrə zəncirvari reaksiya verib.

ABŞ Rusiyanın valyuta ehtiyatlarını ələ keçirməklə dünyanın qalan hissəsinə işarə etdi ki, o vaxta qədər qızıl kimi təhlükəsiz hesab edilən bir ölkənin ABŞ dolları ehtiyatı yalnız o ölkənin xarici siyasətinin ABŞ-ın razılığı ilə təhlükəsizdir. Dünya ölkələri ehtiyatları və aktivləri ABŞ dollarında saxlamağın çox riskli olduğunu anlayıblar və alternativlər axtarmağa başlayıblar. İndi isə BRİKS valyutasının yaradılması haqqında danışılıb.

ABŞ dollarının ucuzlaşması ilə bağlı bəyanatlar o qədər səs-küylüdür ki, bunlara göz yummaq olmaz.
Hətta ABŞ-ın maliyyə naziri Janet Yellen bunu etiraf edir və deyir ki, biz dünya valyuta ehtiyatlarının dollarda saxlanılan nisbətində tədricən azalma gözləməliyik. Gələcəkdə dolların hökmranlığının davam edəcəyinə inanmaq istəyənlər Fukuyamanın tezisinə müraciət edirlər. Onlar dolları tarixən unikal valyuta adlandırır və dollara əsaslanan qlobal sistemi bir növ “maliyyə tarixinin sonu” kimi görürlər.
Bu insanlar iddia edirlər ki, ABŞ dolları İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra səhnəyə çıxana qədər dünya ticarətində hesablaşmalar çox mürəkkəb və əziyyətli olub. Çox vaxt tərəflər qızıldan və digər “qədim üsullardan” istifadə edirdilər. Güclü likvid kapital bazarına, eləcə də inkişaf etmiş hüquq sisteminə malik dolların meydana çıxması ilə bütün bunlar həmişəlik dəyişdi. Beləliklə, bəşəriyyət maliyyə tarixinin sonuna gəldi.

Bu fikrin ən irfanlı tərəfdarı iqtisadçı Maykl Pettisdir. O, ABŞ dollarının dünyanın ilk həqiqi ehtiyat valyutası olduğunu iddia edir. İngiltərənin dünya iqtisadiyyatını idarə etdiyi dövr haqqında Pettis yazır: “Əlbəttə, funt sterlinq Avropada ticarət hesablaşmalarında digər valyutalara nisbətən daha tez-tez istifadə olunurdu” və Napoleon müharibələrindən sonra İngiltərə Bankı böyük səylər bahasına qızıla çevrilən zaman bu valyutaya inam əldə edib. Ancaq nə vaxt İngiltərə Bankında qızılın miqdarına nisbətən sterlinqə tələb artsa, ona olan inam zəifləyirdi. Bu hallarda xaricilər adətən funtdan istifadə etməkdən imtina etməyə başladılar. , İngiltərə Bankını faiz dərəcələrini artırmağa və qızıl ehtiyatını bərpa etmək üçün tələbi tənzimləməyə məcbur edir”.
“Dollar fərqli bir hekayədir”, Pettis deyir. Məsələ burasındadır ki, 1971-ci ildən prezident Nikson “qızıl pəncərə”ni bağlayandan bəri dollar qızılla təmin olunmayan sırf kağız pul vahidinə çevrilib. Bu o deməkdir ki, Amerika dünyanın qalan ölkələri ilə praktiki olaraq qeyri-məhdud ticarət balanssızlığına malik ola bilər. Bu, keçmişdən tam uzaqlaşma idi ki, əgər bir ölkənin tərəfdaşları ilə ticarət kəsiri olarsa, qızıl kəsirli profisitlə ölkəyə axır. Kəsir valyutanı qızıla nisbətdə devalvasiya edir və ticarət kəsiri aradan qalxır.

Dollar hegemonluğu dövründə hər şey fərqlidir. Amerikanın, eləcə də Britaniya kimi müttəfiqlərinin ticarət kəsiri ya xaricilərə kağız pul verməklə, ya da həmin kağız pulları ABŞ-ın qiymətli kağızlarına və digər aktivlərinə yatırmağa icazə verməklə maliyyələşdirilə bilər. Pettis belə bir sistemin nə vaxtsa mövcud olub-olmayacağı sualını cavabsız qoyur. Lakin maliyyə tarixinin sonu nəzəriyyəsinin ən qeyrətli tərəfdarları iddia edirlər ki, bu ən qüdrətli sistem dünyamıza elə kök salıb ki, o, yenilməz hala düşüb.

Bu reaksiya olduqca qəribə görünür. Belə bir sistemdə nəyinsə çatışmadığını anlamaq üçün iqtisadçı olmaq lazım deyil. Niyə başqa ölkələr dəyərsiz kağız müqabilində ABŞ və Qərbin qalan hissəsinə qiymətli mal və xidmətlər təqdim etsinlər?

“Maliyyə tarixinin sonu” ideyasının tərəfdarları adətən Amerikanın hərbi gücünə istinad edirlər. Bu arqument uzun müddətdir ki, ABŞ dolları sisteminin ABŞ imperializminin məhsulu olduğunu iddia edən siyasi ifrat sollardan gəlir. Amma bu, istər Amerikanın tərəfdarları, istərsə də onu pisləyənlər tərəfindən ifadə olunsun, son dərəcə primitiv bir nöqteyi-nəzərdəndir.

Amerikanın hərbi gücü ilə Amerika dollarının hökmranlığı arasında heç bir faktiki və ya məntiqi əlaqə yoxdur. Əgər bir ölkə dollardan imtina etmək qərarına gəlsə, heç kim Amerika Hərbi Dəniz Qüvvələrinə limanlarını blokadaya almağı əmr etməyəcək. Çünki bu, saf dəlilikdir. Bu köhnə və yorğun konsepsiya sadəcə olaraq hərbi güc və geosiyasi təsirin bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə bağlı son dərəcə sadəlövh fikirləri əks etdirir.

Əslində, Amerika dolları sistemi yalnız digər ölkələr onun qaydalarına razılaşdıqca davam edəcək. Niyə razılaşsınlar? Son vaxtlara qədər bunu əsasən gəlirli olduğu üçün edirdilər. 1990-2000-ci illərdə Çin başda olmaqla inkişaf etməkdə olan ölkələr öz iqtisadiyyatlarını inkişaf etdirmək və gücləndirmək üçün ABŞ dolları sistemindən istifadə edirdilər. Onlar başa düşürdülər ki, ABŞ və digər Qərb ölkələrinə sənaye məhsulları satmaqla sürətlə inkişaf edə bilərlər. Və bundan istifadə edərək klassik merkantilizm nümayiş etdirdilər.

Amma bu, əbədi davam edə bilməzdi. Bu ölkələr öz iqtisadiyyatlarını yüksəldən kimi, şübhəsiz ki, belə bir sistemdən - tədricən və ya dərhal imtina etdilər. Qərb liderlərinin bu dövlətlərin oynadıqları oyunu anlamaması göstərir ki, 1990-2000-ci illər tarixdə inadkar Fukuyam optimizmi ilə xarakterizə olunan çox qəribə bir dövr idi. 2008-ci ilin maliyyə böhranından bəri ABŞ dollarının hegemonluğu sistemi qeyri-müəyyən vəziyyətdədir. 2010-cu illərdə çinlilər iqtisadiyyatlarını gücləndirən və daxili investisiyalara arxalanan böyük ticarət profisitindən imtina etdilər. 2020-ci ilin kilidlərindən sonra və Tramp administrasiyasının proteksionist ritorikasına cavab olaraq, Çin inkişaf etməkdə olan ölkələrlə həcmini artırarkən ABŞ ilə ticarəti azaltmağa başladı.

Hətta Pettis kimi təcrübəli mütəfəkkirlər belə mühüm dəyişiklikləri görməməzliyə vurmuşdular. “Dollar hökmranlığının sonu o demək deyil ki, dünya ticarət sisteminin dollarla hesablaşmalardan digər valyutalarla hesablaşmalara rəvan və heç bir fasiləsiz hərəkət etməsi, mövcud dünya ticarət sisteminin sonu deməkdir”.
Pettisin 1990-cı və 2000-ci illərdə hökm sürən sistemi nəzərdə tutduğu “mövcud dünya ticarət sistemi” böyük ölçüdə artıq fəaliyyətini dayandırıb. Bu, ABŞ dollarının yaxınlaşan çöküşü deməkdirmi? Yəqin ki, yox. Rusiyanın valyuta ehtiyatlarının ələ keçirilməsi (uzun müddət yadda qalacaq siyasət) və Çörçilin 1920-ci illərdə qızıl standartına qayıtması (tarixin ən pis iqtisadi qərarlarından biri) bu prosesi xeyli sürətləndirdi, lakin bu yaxşı heç nə vəd etmir və bu, bizim üçün qaçılmaz apokalipsisdir.

ABŞ dollarının hegemonluğu yaxın 10-20 il ərzində tədricən zəifləyəcək. Qalan ölkələr qaranlıq otaqda olan kimi əllərini ovuşduracaq, hansı üsulların işlədiyini, hansının yaramadığını müəyyən edəcək. Zamanla yeni tarazlıq yaranacaq və bu vəziyyətdə ABŞ dolları dünya ticarətində çoxsaylı əsas valyutalardan birinə çevriləcək.

Belə bir mühitdə Qərb ölkələri gecikmədən işlərini qaydaya salmalıdırlar. Onlar artıq inkişaf etməkdə olan ölkələrlə böyük ticarət kəsirlərinə dözə bilmirlər. Əgər Qərb heç nə etməsə, o zaman bir gün yuxudan ayılacaq və görəcək ki, daha münasib qiymətə lazımi məhsulları əldə etmək mümkün deyil, həm də təkbaşına istehsal edə bilməyəcək.

Bu səbəbdən ciddi sənaye siyasətinə ehtiyac var. Belə bir siyasətin hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün bizim yalnız bir cəhdimiz olduğunu söyləsək, mübaliğə olmaz. Amma hazırda nə gücümüz, nə də enerjimiz var. Qərb liderləri hələ də özlərinə gəlməyib, tarixin sonu ilə bağlı nağılların dərmanı olub və əslində yaşıl enerji kursu olsa da, sənaye siyasəti deyilən kursu davam etdirirlər.

Baydenin “İnflyasiyanın Azaldılması Qanunu”nda istehsal subsidiyalarının hər dolları üçün altı dollar yaşıl enerji və ekoloji subsidiyalar var. Tramp və Baydenin ilk növbədə Çinə yönəlmiş aqressiv proteksionist tədbirləri onların sadəlövhlüklərində intihardır. Onlar Qərb ölkələrinin ticarət axınlarına nəzarət etdiyi fərziyyəsinə əsaslanır. Amma onlara nəzarət etmirlər və heç kim onların firavanlıq yolunu kəsməyib.

Bizim yalnız bir çıxış yolumuz var - yenidən qurmaq. Biz etiraf etməliyik ki, dünya dəyişir və Qərb artıq dünyada iqtisadi vəziyyətə nəzarət etmir. Biz həqiqətən öz daxili işlərimizi idarə edə bilərik. Ancaq istehsal bazamızı yenidən qurmalıyıq, xəyal dalıca qaçmaq heç bir səmərə verməyəcək.

V.VƏLİYEV
P.S. Məqalədə xarici mənbələrə istinadlar var.