Qaynayan Yaxın Şərq - RAKURS

Dünya dərin geosiyasi dəyişikliklərə, o cümlədən Yaxın Şərqdəki diplomatik münasibətlərlə bağlı dəyişikliklərə məruz qalır. Yaxın Şərq “Amerika dünya nizamına” tabe olmaq niyyətində deyil və çoxqütblülük çərçivəsində münasibətlər qurmağa çalışır. Antonio Gramsci-nin məşhur “köhnə ölür, yeni doğulmaya bilər” kəlamının keçdiyi dəyişən dünya düzəni kontekstində Yaxın Şərqdə siyasi vəziyyət və diplomatik münasibətlərlə bağlı olanlar da daxil olmaqla, faktiki olaraq dərin geosiyasi dəyişikliklər baş verir.

XX əsrin birinci yarısına qədər region ölkələrinin əksəriyyəti Qərb müstəmləkəçiliyinin boyunduruğu altında idi. XX əsrin ikinci yarısının sonunda bölgə bu tarixi ədalətsizlikdən qurtulmuş kimi görünürdü, lakin “Soyuq Müharibə” və dünyanın iki düşərgəyə bölünməsi: Şərq və Qərb - dolayısı ilə bölgəni əvvəlki müstəvisinə qaytardı. Bu gün, Sovet İttifaqının dağılmasından və ABŞ prezidenti Corc Buşun “yeni dünya nizamı” və ya daha dəqiq desək, “Amerika dünya nizamı” adlandırdığı düsturu elan etməsindən təxminən otuz il sonra, görünür, qlobal mənzərə yenidən dəyişir. Yaxın Şərq və Fars körfəzindəki vəziyyət, eləcə də region ölkələrinin həm regional, həm də beynəlxalq xarici oyunçularla münasibətləri əsas əhəmiyyət kəsb edir. Ərəb ölkələrinin iqtidarlarının az-çox Qərb düşərgəsinə, Avropaya və ABŞ-a meyl etməsinin səbəbi keçən əsrin ortalarında qütblərinin doqmatik xüsusiyyətləri idimi?

Ərəblərin ateist kommunizmi rədd etməsi onları Sovet İttifaqının rəhbərlik etdiyi şərq düşərgəsindən xeyli uzaqlaşdırdı, baxmayaraq ki, onlar ən azı silah sahəsində ikitərəfli əlaqələri davam etdirdilər. Öz növbəsində ABŞ, Yaxın Şərq və Fars körfəzi ölkələri sülh və müharibə, iqtisadiyyat və təhsildə sahələrində sıx əlaqədə olublar. Bir çox ərəb mütərəqqi təhsil proqramları ilə nüfuzlu Qərb universitetlərində təhsil alırdı. Müasir sivilizasiyanın enerji mənbəyi hesab edilən neftin meydana çıxması ərəb ölkələrinin Avropa və ABŞ ilə əlaqələrini gücləndirdi, eyni zamanda, əslində bir tərəfə deyil, hər iki tərəfə fayda verən üzvi əlaqə yaratdı. Neft Qərbdə sənaye inkişafı, istehsal və sərvət toplanması üçün böyük imkanlar yaratdı, həmçinin ərəb dünyasında və Fars körfəzi regionunda infrastrukturun yenidən qurulmasına və inkişafına kömək etdi.

Varşava Müqaviləsi Təşkilatı ilə NATO arasındakı münaqişə Yaxın Şərqin əhəmiyyətini artırıb. SSRİ-nin arzusu ilıq sulara çatmaq idi, I Pyotr və II Yekaterinanın dövründən bəri rus çarlarını təqib edən və bolşeviklərin təxəyyülünü qıdıqlayan bir arzu idi. Lakin üçüncü minilliyin əvvəlindən qlobal geosiyasi dəyişikliklər meydana çıxdı. Siyasi, hərbi, iqtisadi və texnoloji baxımdan qüvvələr nisbəti dəyişdi. Bu baxımdan ərəb dünyası öz mövqelərinə yenidən baxmalı, kursu tənzimləməli və qlobal qərarların qəbul olunduğu paytaxtlarla məsafəni azaltmalıdır.

Rusiya demək olar ki, yeddi onillikdə paltarına yapışmış ateizm tozunu silkələdi, bu müddət ərzində dini qurum çox əziyyət çəkdi, ərəb və islam dünyasına yaxın olan ənənəvi mənəvi dəyərlərə qayıtdı. Üstəlik, Vladimir Putin prezident Boris Yeltsinin dövründə ölkədə hakimiyyəti ələ keçirməyə cəhd edən oliqarx qüvvələri bir kənara qoya bildi. Digər tərəfdən, Rusiya ordusu və müdafiə sənayesi yenidən silah bazarında parlayır və Rusiyanın hipersəs silahları sahəsində hərbi imkanları hətta ABŞ-ı da keçə bilərdi.

Cavabı bir anlıq kənara qoyub Çinə müraciət edək. Uzaq tarixi keçmişə qayıtmaq maraqlı görünür. Ərəb-Çin münasibətlərinin dərin kökləri var və tarixi İpək Yolu bir vaxtlar ərəblərlə çinlilər arasında baş vermiş mədəniyyətləşməyə dəlalət edir. Çin, heç bir mübaliğəsiz, əhəmiyyətli bir dünya gücü kimi görünür. İqtisadi nöqteyi-nəzərdən o, Qərbi sözdə “pul saxlama” ilə hədələmək qədər irəli getdi. Çinin iqtisadi uğuru onun imperiya layihəsinin xidmətinə qoyduğu milyardlarla dollar axınını gücləndirdi. O, “sakit ekspansiya” siyasətinə uyğun olaraq səssiz, səssiz hərəkət edir.

Bu gün artıq sirr deyil ki, Çin 2030-cu ilə qədər nüvə arsenalının həcmini ən azı min döyüş başlığına çatdırmağa çalışır. Bundan əlavə, ABŞ ordusu Pekinin dəniz potensialının güclənməsindən ehtiyatlanır. Tarixi Qərb sivilizasiyası, mübaliğəsiz, ciddi mənəvi və maddi böhran içindədir. Məşhur fransız filosofu Reji Debrinin dediyi kimi, quru dünyəvilik dənizlərində boğulan Avropa, millətçiliyi canlandıran, şovinizmə qayıdan və dini köklərindən əl çəkən ifrat sağçıların yüksəlişindən narahatdır. Vandalların hücumu altına düşən Qədim Romanın taleyini təkrarlamaq riski var. Birləşmiş Ştatlara gəlincə, həm hərbi, həm də iqtisadi baxımdan güclü güc olaraq qalmasına baxmayaraq, tarixçi Artur Şpenqlerin “daxili ziddiyyətlər səbəbindən sivilizasiyanın sonu” xəbərdarlığı bizi gələcəyimizə yenidən baxmağa məcbur edir, xüsusən də ABŞ-da keçiriləcək və çoxlarının qorxacağı prezident seçkiləri ərəfəsində. Bu seçkilərdə seçicilərin səsi deyil, döyüşçülərin qanı ilə qərar verilməlidir.

Ərəb dünyası bütün beynəlxalq güclərlə münasibətlərini yenidən qurmalıdır. Siyasət bir zamanlar mövcud olan siyasi modellərə tabeçilik və ya kor-koranə heyranlıq üzərində deyil, emosiyalar üzərində deyil, ölkənin və onun vətəndaşlarının mənafeyi üzərində qurulur. Hakimiyyətin bir qütbünü digərinin hesabına saxlamaq təcrübənin göstərdiyi kimi pis təcrübədir. Həyat tarazlıq yaradan və bir çox imkanlar açan ikilik üzərində qurulub. Yaxın Şərq münaqişələrinə qısa nəzər salmaq kifayətdir ki, bir siyasi partnyora arxalanmağın nə qədər yanlış olduğunu başa düşək - “ağalar həmişə öz qulluqçularını məyus edir”.

Artıq heç kimə sirr deyil ki, həm Yaxın Şərq dövlətləri, həm də öz maraqları uğrunda yarışan xarici qütblərin (güclərin) regionda ziddiyyətli siyasi məqsədləri var. Bu bölgənin sakinlərinin edə biləcəyi ən yaxşı şey başqalarının fikrindən asılı olmayaraq, öz başları ilə düşünməyə başlamaqdır. Bu günlərdə, ABŞ-ın yeni prezidentinin Ağ Evə gəlişindən əvvəl belə görünür ki, çoxqütblü mühitdə ərəb strategiyasının hazırlanmasının faydalarının maksimuma çatdığı məqam məhz budur.

İsrail düşmənlərini məhv edir, İran isə vaxt qoyur

İsrail Müdafiə Qüvvələri (IDF) Hizbullah lideri Həsən Nəsrullahın ardınca Yaxın Şərqdə yəhudi dövlətinə qarşı döyüşən radikal qruplara zərbələr endirməkdə və onların liderlərini məhv etməkdə davam edir. Bazar ertəsi yeni qurban Fələstin HƏMAS hərəkatının Livandakı qərargahının rəhbəri Fəth Şərif Əbu əl-Əmin olub. Bundan əvvəl İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Qəzza zolağına yeni zərbə endirib və son iki ayda Yəməndəki Husi qiyamçı hərəkatı Ənsar Allah hədəflərinə ilk hücumu həyata keçirib. İsrail Yaxın Şərqdə radikal qruplaşmaların arxasında duran İranın yəhudi dövləti ilə birbaşa silahlı münaqişə riskinə getmək istəməməsindən istifadə edərək, bir neçə cəbhədə rəqibləri ilə mübarizə əzmini nümayiş etdirir.

Fələstin hərəkatı bazar ertəsi günü özünün Telegram kanalında HƏMAS-ın Livanda baş qərargah rəisi Fəth Şərif Əbu əl-Əminin ölümünü rəsmi olaraq elan edərək, hadisəni “terrorçu hava hücumu” adlandırıb. HƏMAS-ın Livandakı ən yüksək fiqurunun məhv edilməsi əməliyyatı səhər tezdən İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Əbu əl-Əminin Fələstin qaçqınlarının Tir şəhəri yaxınlığındakı El Bass düşərgəsindəki evinə zərbələr endirdiyi zaman həyata keçirilib. HƏMAS-ın Livandakı qərargahının rəhbəri ilə birlikdə evdə onun həyat yoldaşı, oğlu və qızı olub. Hamısı ölüb.

Tire hava hücumundan bir qədər əvvəl Əl-Cəzirə bazar ertəsi gecəsi İsrailin Qəzzanın mərkəzindəki hədəflərə yeni hava zərbələri endirdiyini bildirib. Bombalama nəticəsində 30-dan çox insan həlak olub. İsrail mediasının məlumatına görə, HƏMAS lideri Yəhya Sinvar hazırda Qəzzanın yeraltı tunellərində gizlənir, raket hücumu riskini minimuma endirmək üçün tez-tez girovların yanında olur.

Məlumatlara görə, İDF-nin əvvəllər onu məhv etmək imkanı olub, lakin girovların ölüm riski olduğundan əmr verilməyib. Əl-Ərəbiyyə telekanalının məlumatına görə, Livanda Hizbullah lideri Həsən Nəsrullahın ləğvindən sonra onun taleyindən yayınmağa çalışan Yəhya Sinvar tez-tez yerini dəyişir. Livan və Qəzzada yeni hücumlardan bir müddət əvvəl İsrail daha bir Yaxın Şərq cəbhəsində - Yəməndə husi üsyançıları “Ənsar Allaha” qarşı hərbi əməliyyat keçirərək hücum etmək əzmini nümayiş etdirib.

Ötən il oktyabrın 7-dən husilər fələstinlilərə dəstək nümayişi olaraq pilotsuz təyyarələr və raketlərlə İsrailə hücum etməyə çalışırlar. Onların ötən şənbə günü sonuncu hərəkəti Təl-Əvivdəki Ben Qurion hava limanına zərbə endirmək cəhdi olub. Həmin gün husilər tərəfindən “Fələstin 2” adlı raket Yəməndən atılıb və İsrail hava hücumundan müdafiə qüvvələri tərəfindən vurulub. Hücum İsrailin baş naziri Binyamin Netanyahunun Nyu-Yorkda BMT Baş Assambleyasının 79-cu sessiyasında iştirak etdikdən sonra vətənə yeni qayıtdığı bir vaxtda həyata keçirilib.

Əl-Cəzirə telekanalının məlumatına görə, ötən həftəsonu İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Yəmənin Əl-Hodeyda əyalətinin inzibati mərkəzində husilərin hədəflərinə silsilə hücumlar həyata keçirib. Hücumun əsas hədəfi neft çənlərindən birinin alovlandığı dəniz limanı olub - Hodeydada baş verən nəhəng yanğının görüntüləri bütün dünya televiziya kanalları tərəfindən yayımlanıb. Hücumda onlarla döyüş təyyarəsi iştirak edib; zərbələr yəhudi dövlətinin sərhədindən 1,8 min km məsafədə həyata keçirilib. İsrail ordusunun baş qərargah rəisi Herzi Halevi hücumun arxasınca getdiyini bildirib: “Biz çox uzağa necə çatacağımızı, daha da uzağa necə çatacağımızı və dəqiq zərbələrin necə veriləcəyini bilirik”.

ABŞ və Britaniyanın ilin əvvəlində husi hədəflərinə qarşı hava hücumları Yəmən üsyançılarının İsraillə uzun məsafəli qarşıdurmalarını davam etdirmək imkanlarını zəiflətməyib. Ayrı bir AB missiyası da husilərin hücumuna məruz qalan mülki gəmilərə effektiv müdafiə təmin edə bilməyib. Bundan sonra İsrail müttəfiqlərinin öhdəsindən gələ bilmədiyi problemi həll etmək üçün öz cəhdini etməyə qərar veri.b

İran Xarici İşlər Nazirliyi İsrailin Yəməndəki son hərəkətlərini kəskin şəkildə pisləyib. “Sionist rejimin Yəmənə və onun mülki infrastrukturuna hücumu BMT Nizamnaməsinin növbəti kobud şəkildə pozulmasıdır. Beynəlxalq ictimaiyyət rejimin bütün bu təcavüzkar hərəkətlərinə qarşı çıxmağa borcludur”, - İslam Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Nasser Kanani bildirib. Onun sözlərinə görə, yəhudi dövlətinin bütün müttəfiqləri “həm Livanda, həm Fələstində, həm də Yəməndə törətdiyi hərbi cinayətlərə görə” məsuliyyət daşıyırlar.
ABŞ prezidenti Co Bayden həftə sonu Yaxın Şərqdə yeni eskalasiyanı şərh edib. Onun bəyanatında qeyd olunur ki, Vaşinqton Həsən Nəsrullahın ləğvini və İsrailin onunla döyüşən radikal qruplara qarşı digər hərəkətlərini tam şəkildə bəyənir.

İran ağlayır və qəzəblənir

İsrailin Yaxın Şərqdə onunla döyüşən radikal qruplaşmalara qarşı fəaliyyətində nə qədər irəli gedə biləcəyi sualı, yeni reallıqları nəzərə alaraq, əsas ilhamverici və sponsor olan İranın yəhudi dövlətinə qarşı çıxmasının hansı formalarda olmasından çox asılı olacaq vəbuna əsasən “sionist rejim”lə mübarizə aparacaq. İslam Respublikasının Ali Rəhbəri Ayətullah Əli Xameneinin qərarı ilə bazar günündən etibarən ölkədə mərhum Hizbullah lideri üçün ümummilli beş günlük matəm elan edilib. Onunla yanaşı, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun komandir müavini general-mayor Abbas Nilforuşan da Beyrutda İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin hücumu zamanı həlak olub.

Daha bir yüksək rütbəli iranlı hərbçinin ölüm xəbəri ölkə daxilində və İslam dünyasının anti-İsrail hissəsinin gözündə öz nüfuzlarını qorumaq zərurəti ilə üzləşən İran hakimiyyəti üçün yeni çağırış oldu. Prezident Məsud Pezeşkianın başçılıq etdiyi İran islahatçıları komandasını təəccübləndirən İsrailin hərəkətləri Qərblə yaxınlaşma tərəfdarlarını öz ritorikasını nəzərəçarpacaq dərəcədə sərtləşdirməyə məcbur edib. BMT Baş Assambleyasına səfəri zamanı ABŞ və müttəfiqləri ilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün addımlar atmağa çağıran prezident Pezeşkian bu dəfə Qərbin İranın təmkinini qiymətləndirmək istəməməsindən hiddətini gizlətməyib. “HƏMAS lideri İsmayıl Haniyə iyulun 31-də Tehranda qətlə yetirilməsi, İsrailin Beyrutda Hizbullahın baş katibi Həsən Nəsrullahı öldürməsi bir daha sübut etdi ki, Təl-Əviv heç bir beynəlxalq normalara riayət etmir. ABŞ və Avropa ölkələrinin rəhbərlərinin HƏMAS hərəkatının Siyasi Bürosunun rəhbəri İsmayıl Haniyənin Tehranda İsrail tərəfindən öldürülməsinə İranın cavab verməyəcəyi müqabilində atəşi dayandırmaq vədləri də yalandır. Onların vədləri tamamilə yalan idi və bu cür cinayətkarlara şans vermək onları daha çox cinayət törətməyə cəsarətləndirəcək”, – Məsud Pezeşkian bildirib.

Bazar günü İran parlamenti qapalı iclasda Həsən Nəsrullahın qətlinə görə İsrailə qarşı “cavab və qisas” variantlarını nəzərdən keçirməyə başlayıb. Mehr agentliyinin məlumatına görə, artıq bir sıra parlamentarilər Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasına təklif olunacaq müxtəlif ssenarilər təklif ediblər. Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov BMT Baş Assambleyasının 79-cu sessiyasının yüksək səviyyəli həftəsində iştirakdan sonra keçirilən mətbuat konfransında İran ətrafında yaranmış vəziyyəti şərh edərək qeyd edib ki, bir sıra dövlətlər bu ölkəni münaqişəyə cəlb etməyə çalışırlar. Eyni zamanda, rusiyalı nazir Həsən Nəsrullahın qətlinin İran tərəfindən hər hansı bir hərəkətə gətirib çıxarıb-çıxarmayacağı sualına cavab verməyib. “İranın problemlərinə, İranın maraqlarına və İranın nə edəcəyi ilə bağlı suallara cavab verə bilmərəm. Bu, sadəcə olaraq düzgün deyi”, - deyə cənab Lavrov qeyd edib.

V.VƏLİYEV