NATO niyə şərqə doğru genişlənir? - AKTUAL

Amerikalılar 30 il əvvəl də bu barədə danışırdılar

NATO və Rusiya arasında gərginlik yaşanır. Tərəflərin bir-birinə qarşı olan iddiaları daha geniş ərazini - bütün Şərqi Avropanə əhatə edir. Bu ölkənin diplomatları ABŞ-dan və onun müttəfiqlərindən NATO-ya 1997-ci ildən sonra qəbul edilmiş ölkələrin alyansdan çıxarılmasını tələb edirlər. Onlar iddia edirlər ki, 1990-cı illərdə Vaşinqton Moskvaya söz verib ki, NATO şərqə doğru genişləndirilməyəcək, amma sonra vədinə əməl etməyib. "Hiylə gəldilər. Sadəcə aldatdılar, utanmazcasına" - Rusiya prezidenti Vladimir Putin belə demişdi. NATO-nun keçmiş baş katibi Jens Stoltenberg buna cavab olaraq bildirmişdi ki, belə bir vəd olmayıb.

Amma Şərqi Avropa ölkələri hesab edirlər ki, onların taleyi bu mübahisədən asılı olmamalıdır və NATO-ya üzvlük Vashingtonla Moskva arasındakı danışıqların yox, həmin ölkələrin öz maraqlarına uyğun gəlməlidir. Onların bəziləri onillər boyu məcburən sosialist düşərgəsində təmsil olunublar və NATO-ya üzv olmaq istəklərini 1989-90-cı illərdə - sovet qoşunları hələ onların ərazisindəykən bildiriblər.

Putin üçün NATO hər zaman hərbi-strateji təhdid kimi deyil, geosiyasi və tarixi problem kimi görünür. Başqa sözlə desək, Putin NATO-nun qərbdə mövcud olmasını istəyir, "Rusiya ilə birlikdə" olmasını deyil. Rusiya Ukrayna, Gürcüstan və Moldovanın onunla uzun tarix boyu bir yerdə olduğunu deyir.

Bu il NATO sıralarına qoşulan İsveç qurumda nüvə silahları olmadan təmsil olunur. Bu ölkənin Baş naziri Magdalena Andersson ölkəsinin NATO-ya üzvlükdə maraqlı olduğunu bildirsə də, ərazisində daimi olaraq hər hansı nüvə silahlarının və ya NATO hərbi bazasının yerləşdirilməyəcəyini deyib.

…1994-cü ilin dekabrında Henri Kissincer PBS kanalında Rusiyanın bir gün yenidən hakim mövqe tutacağını proqnozlaşdırmışdı. O, Cek Metlokla NATO-nun Moskvaya verilən vədlərə zidd olaraq genişlənməsini müzakirə edərək, belə qənaətə gəlib ki, Qərb Rusiyanın müvəqqəti zəifliyindən istifadə edərək Avropada təsirini artırmalıdır. Bəs NATO niyə genişlənmə, həm də şərqə doğru genişlənmə kursunu götürüb? Təhlükə gələn tərəfə getmək Qərbə nə verəcək, təhlükəsizlik, yoxsa sonsuz müharibələr?

Aparıcı Robert MakNil: Digər məsələlərə keçməzdən əvvəl gəlin hansı sərhədlərin təhdid altında olduğuna və hansının olmadığına qayıdaq. Mən başa düşdüyüm qədər, hazırda onların heç birinə, hətta NATO-nun mövcud sərhədlərinə belə təhlükə yoxdur.

Henri Kissincer: NATO-nun mövcud sərhədləri üçün heç bir təhlükə yoxdur, çünki ətrafda dost ölkələr var. Orada heç olmasa şərqdən sərhədləri təhdid edə biləcək heç kim yoxdur. Problem Şərqi Avropanın yeni dövlətlərinin, keçmiş sovet “peyk”lərinin NATO-ya daxil olub-olmamasıdır. Bu gün ruslar zəif olanda onlarla fikir ayrılığına düşmək istəmədiyimizə görə, üç-dörd ildən sonra onlar güclənəndə birdən-birə bu istiqamətdə hərəkətə başlaya biləcəyimizə inanmaq aldanmaq olardı.

Mən də hesab etmirəm ki, ruslara düşmən kimi yanaşmaq olmaz. Rusiya ilə ən mehriban siyasi münasibətlərimiz olmalıdır. Prezidentin Avropa Təhlükəsizlik Konfransına səfəri bunun bariz nümunəsidir. Mən NATO-nu təhlükəsizlik şəbəkəsi, bir növ sığorta siyasəti kimi görürəm. Amma ev artıq yanarkən heç kim onu qeydə almağa qaçmır.

Robert McNeil: Əgər hazırda yanğın təhlükəsi yoxdursa, niyə ümumiyyətlə sığorta məmuruna müraciət etməlisən?

Cek Metlok: Düşünürəm ki, Rusiya mütləq gələcəkdə təhlükə yarada bilər. Bunu heç kim inkar etməyəcək. Amma indi o, zəif və nizamsızdır. Hazırda onların iqtisadiyyatı pis vəziyyətdədir. Ordu və bütün hərbi qurumlar çoxlu sayda silaha sahib olsalar da, əslində kimisə təhdid edəcək qədər yaxşı təşkil olunmayıblar.

Robert MakNil: Niyə bu məntiqlə razılaşmırsınız? Niyə indi NATO-nu onlara yaxınlaşdırmaqla rusları təxribata salmaq lazımdır ki, bu da Qərbi Rusiyanın bir gün təhlükəyə çevriləcəyinə əmin edəcək?

Henri Kissincer: Birinci sual ondan ibarətdir ki, əgər Rusiyaya hücum bütün Atlantik ictimaiyyətinə hücumdur desək, niyə onları təhrik edirik.

Robert MakNeil: Rusiyaya hücum?

Henri Kissincer: Bağışlayın, Polşaya hücum bütün Atlantik regionuna hücumdur. Mən başa düşmürəm ki, bu, niyə onları təhrik etməlidir, xüsusən də hərbi əməliyyatlar edə biləcəyimizə görə. Məsələn, bizim Şərqi Almaniya ilə müvafiq müqavilələrimiz var, ona görə alman qoşunları Elbadan o tərəfə keçməməlidir. Polşa üçün də oxşar tədbirlər görülə bilər ki, Polşadan başqa hər hansı bir qoşun onun ərazisində yerləşdirilə bilməz. Ümumiyyətlə, biz Polşanı ciddi məhdudiyyətlər daxilində qoyacaq təhlükəsizlik zəmanətləri vermək istəyirik...
Cek Metlok: Mən, həqiqətən, düşünmürəm ki, onlar NATO-dan kənarda qalsalar, bu ssenarinin baş vermə ehtimalı əksinədir. Biz Avstriyanın, İsveçrənin və ya İsveçin alyansa daxil olmasını lazım görmürük. Bunun səbəbini özləri də görmürlər. Bu, nə rusları, nə də başqalarını siyasi qərarların hakimi etmir. İnanıram ki, Polşa, Çexiya, Slovakiya və Macarıstan daha güclü iqtisadiyyatlar və milli güc hissini inkişaf etdirə bilsələr, bu, Rusiya ilə rəqabətə, belə demək mümkünsə, əhəmiyyətli maneə olacaq.

Nüfuz uğrunda mübarizəyə gəlincə, heç bir halda müəyyən dərəcədə ondan qaçmaq olmaz. Burada elə bir amil var ki, biz onu unuduruq. Baxmayaraq ki, hüquqi qüvvəyə malik sazişlər olmadan biz hələ SSRİ dövründə Qorbaçova qəti təminat vermişdik ki, əgər vahid Almaniya NATO-da qala bilsə, blok şərqə doğru genişlənməyəcək. Və bilirsiniz ki, indiki Rusiya hökuməti bu məsələdə çox açıq danışıb.

Robert MakNil: Amma biz yenə də Sovet İttifaqına zəmanət vermişik.

Cek Metlok: Düzdür. Müqavilə hüquqi cəhətdən məcburi deyildi, amma deyə bilərik ki, geosiyasi xarakter daşıyırdı. Əgər biz sadəcə olaraq buna məhəl qoymasaq, ruslar olsaydıq, bu addımı şərh etmək çətin olardı. Ən azından Rusiyanı Şərqi Avropadan təcrid etmək cəhdi.

Robert MakNil: Yeltsin Rusiyanı təcrid etmək və nifaq toxumu səpmək üçün məhz bu xəttə üstünlük verirdi.

Henri Kissincer: Söhbət 20 min nüvə başlığına malik ölkədən gedir. Polşanın Rusiyaya hücum etmə ehtimalı sıfıra bərabərdir. Və yenə də siyasi arxitektura baxımından bu, soyuq müharibənin təzahürü kimi görünmür, çünki Rusiya bütün siyasi məsələlər kontekstində Avropa Təhlükəsizlik Konfransında iştirak edə bilər. Bununla belə, zəif Rusiyanın son bir neçə ayda nələr etdiyini xatırlamaq lazımdır. Biz bu yaxınlarda İraqda hərəkətə keçmək üçün qoşun toplayanda onun Xarici İşlər Naziri siyasi nümayiş keçirmək üçün Bağdada gəldi ki, bu da praktiki olaraq ABŞ ordusunun Serbiyaya doğru hərəkətinin qarşısını aldı. Rusiya ənənəvi mövqeyini götürüb və bu, tamamilə başa düşüləndir. O, özünü böyük geosiyasi oyunçu hesab edir və bunu etməyə tam haqqı var.

Bəs Henri kissincer kimdir və onu bu mövqedən çıxış etməyə nə vadar edir?

Henri Kissincer Harvardda siyasi elmlər üzrə təhsil alıb və akademik nərdivanı qalxıb. O, bakalavr dərəcəsini fərqlənmə diplomu ilə alıb və onun 388 səhifəlik dissertasiyası Harvardın ən uzun bakalavr dissertasiyası olaraq qalır. 1952 və 1954-cü illərdə magistr və doktorluq dərəcələri alıb. Hələ tələbə ikən Soyuq Müharibə illərində kommunizmlə mübarizədə bütün dünyada gənc liderləri birləşdirmək üçün beynəlxalq seminar təşkil edib. Seminar bir neçə il artan büdcəni maliyyələşdirən Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) diqqətini çəkib. Kissincer 1951-1971-ci illərdə seminarın direktoru vəzifəsində çalışıb.

1958-1971-ci illərdə o, Harvard Universitetində yüksək səviyyəli hərbi məmurlara və siyasətçilərə məsləhət vermək üçün yaradılmış Müdafiə Tədqiqatları Proqramına rəhbərlik edib. 1955-ci ildə ABŞ Milli Təhlükəsizlik Şurasına hesabat verən Əməliyyat Koordinasiya Komitəsinin müşaviri olub. O, həmçinin Nyu Yorkdakı Xarici Əlaqələr Şurasında nüvə silahları və xarici siyasət araşdırmaları üzrə direktor vəzifəsində çalışıb. İşin nəticəsi 1957-ci ildə nəşr olunan "Nüvə Silahları və Xarici Siyasət" adlı ilk kitab olub. Orada deyilirdi ki, nüvə müharibəsi məhdudlaşdırılsa, qalib gəlmək olar. Müəllifin fikrincə, kiçik raketlərin taktiki və strateji istifadəsi kifayət qədər rasional ola bilər. Kitab Kissincerə diqqət çəkərək onu məşhurlaşdırdı və “kiçik nüvə müharibəsi” adlandırılan nəzəriyyə hələ də öz tərəfdarlarını tapmaqdadır.

SSRİ ilə münaqişə, Çinlə yaxınlaşma və Vyetnam üçün Nobel Sülh Mükafatı

Kissincer 1975-ci ilə qədər Milli Təhlükəsizlik Müşaviri vəzifəsində çalışıb və 1973-1977-ci illərdə ABŞ Dövlət Departamentinə rəhbərlik edib. Bu, ilk dəfə idi ki, bir nəfər eyni anda iki vəzifə tuturdu. Cerald Fordun (prezidentlik illəri 1973-1977) dövründə o, Dövlət Katibi vəzifəsini davam etdirdi. ABŞ-ın xarici siyasətində Kissincer dominant rol oynadı, bir sıra tabeli komitələr yaratdı və Milli Təhlükəsizlik Şurasının ştatını artırdı. Onun dövründə Şura daha çox səlahiyyətlər aldı və xarici siyasət problemlərini həll edərkən Niksonun etibar etmədiyi Dövlət Departamentini əvəz etdi.

Kissincerin dövrü: ABŞ-ın ən nüfuzlu diplomatlarından biri

Diplomatik fəaliyyət dövründə Henri Kissincer həmişə SSRİ, Çin, Yaponiya, İsrail, Misir, Şimali Vyetnam və digər ölkələrlə danışıqların mərkəzində olub. SSRİ ilə gərginliyin azaldılmasına, Çinlə yaxınlaşmasına səbəb olan hərbi siyasətin təşəbbüskarı oldu, Cənubi Amerikada kommunist hərəkatlarının aradan qaldırılması ideyası ilə çıxış etdi və ABŞ Hökumətinin 40-cı Komitəsi MKİ-yə nəzarət etdi. 1970-1973-cü illərdə gizli əməliyyatlarda iştirak etdi. Bioqraf Niall Fergusona görə, onun rütbələrdə sürətlə yüksəlməsi həm vaxt, həm də şəbəkə qurma qabiliyyəti ilə bağlı idi. "Kissincer əvvəldən mətbuat, xarici hökumətlər və hətta əyləncə sənayesi də daxil olmaqla, Vaşinqton dairəsindən kənarda bütün istiqamətlərdə üfüqi şəkildə uzanan bir şəbəkənin qurulmasına xeyli enerji sərf etdi", deyə xatırladıb.

SSRİ ilə münasibətlərdə hərb

Kissincer Amerikanın xarici siyasətə "mənəvi" yanaşmasını rədd edərək, qüvvələr balansına ayıq baxışa əsaslanan daha praqmatik doktrinanı müdafiə etdi. O, antikommunist ideologiyaya əsaslanan diplomatik yanaşmaları rədd edir, Moskva ilə əməkdaşlığa üstünlük verir, SSRİ-ni rəqabət aparan super dövlət kimi tanıyırdı. Onun rəhbərliyi altında strateji silahların məhdudlaşdırılması ilə bağlı danışıqlar başladı və nəticədə 1972-ci ildə müvafiq razılaşma əldə edildi. Eyni zamanda, raketdən müdafiə sistemlərinin məhdudlaşdırılması və hücum silahlarının azaldılması haqqında müqavilələr də daxil olmaqla, bir sıra digər sazişlər də imzalanıb.

Bundan əvvəl Kissincer Sovet səfiri Anatoli Dobrıninlə məxfi kanal təşkil etmişdi. Gizli danışıqlarda tərəflər Vyetnam, Yaxın Şərq, Kuba və yəhudi mühacirəti ilə bağlı fikir ayrılıqlarını həll etdilər. Əlaqələr davamlı olaraq davam etdi, nəticədə 1973-cü ildə nüvə müharibəsinin qarşısının alınması haqqında müqavilə imzalandı və 1974-cü ildə Nikson ikinci dəfə Moskvaya səfər etdi. 1973-cü ildə Kissincer Niksona açıq şəkildə dedi ki, Moskvaya sovet yəhudilərinin İsrailə mühacirət etməsinə icazə vermək üçün təzyiq etmək Amerikanın xarici siyasətinin məqsədi deyil: "Yəhudiləri qaz kameralarına salsalar belə, bu, Amerikanın problemi deyil. Bəlkə də bu, humanitar problemdir". 2010-cu ildə səs yazıları ictimaiyyətə açıqlandıqdan sonra veteran diplomat üzr istəyib və sözlərin kontekstdən çıxarıldığını vurğulayıb.

Çinlə yaxınlaşma

Kissincer ABŞ-ın Çinlə yaxınlaşmadan faydalanacağı qənaətində idi ki, bu da SSRİ-yə yaxşı əks tarazlıq ola bilər və hətta bunun üçün “üçtərəfli diplomatiya” termini də işlədib. Rabitə yaratmaq üçün ilk cəhdlər təkcə ictimaiyyətdən deyil, həm də Dövlət Departamentindən məxfi şəkildə həyata keçirilib. 1969-cu ilin yayından başlayaraq iki il ərzində Nikson və Kissincer Çin liderləri Mao Zedong və Çjou Enlay ilə mesaj mübadiləsi aparıblar. Nəticə 1971-ci il iyulun 9-11-də Kissincerin Pekinə gizli səfəri baş tutub və bu səfər zamanı Niksonun Çinə səfəri razılaşdırılıb. Amerika prezidenti ilk dəfə 1972-ci ilin fevralında Çinə səfər edib. Danışıqlar zamanı Nikson Tayvanı Çin ərazisi kimi tanıyıb və gərginlik azalan kimi qoşunları çıxaracağına söz verib. Səfər 22 illik düşmənçilikdən sonra iki ölkə arasında diplomatik əlaqələrin başlanğıcı olub və Cənub-Şərqi Asiyada gərginliyin azaldılmasına kömək edib.

Kissincer və Ukrayna

Henri Kissincer uzun illər Rusiyaya maraq göstərib və görünür, son vaxtlara qədər Ukraynanı müstəqil dövlət kimi görmürmüş. O, özünün “Diplomatiya” (1994) kitabında yazır ki, Rusiyanın əksər aparıcı xadimləri sovet imperiyasının dağılmasını və “rus pravoslavlığının beşiyi” olan Ukraynanın legitimliyini tanımaqdan imtina edirlər. 2008-ci ildə Moskvaya səfərindən sonra o, ABŞ-ın Rusiyanı rahat buraxmalı və ritorikasını yumşaltmalı olduğunu söyləyib. O, həmçinin birbaşa sıx əməkdaşlığa çağırıb, çünki onun fikrincə, Vladimir Putin etibarlı strateji tərəfdaş axtarır və Amerikaya üstünlük verir. Kissincer isə Rusiya-Ukrayna ziddiyyətlərini ABŞ və Rusiya Federasiyası arasında sıx strateji əməkdaşlığın qurulmasına maneələrdən biri adlandırıb. Və o, NATO-nun şərqə doğru genişlənməsini dayandırmağın zəruriliyindən danışıb, əslində Ukraynanın Alyansa üzvlük üçün Fəaliyyət Planı təmin etməsinə qarşı çıxıb.

2014-cü ildə o, Krımın ələ keçirilməsini və Rusiyaya qarşı sanksiyaları tənqid edib. 2016-cı ildə o, Donald Trampa Rusiya Federasiyasının Ukrayna üzərindəki “hakimiyyətini” tanımağı tövsiyə edib. Qərb mediası Kissincerin Ukrayna ilə bağlı baş planını da açıqlayıb. Onun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, Rusiya Qərbin Krım məsələsinə qarışmaması müqabilində qoşunların tədricən çıxarılması ilə şərq rayonlarının təhlükəsizliyinin təminatçısı olmalı idi. Krımın işğalının tanınmasından isə söhbət getmirdi.

Artıq 2022-ci ilin mayında Rusiyanın genişmiqyaslı işğalı fonunda Kissincer Ukraynaya Rusiya ilə sülh müqabilində ərazilərinin bir hissəsindən imtina etməyi tövsiyə etdi. Amma onun sözləri həm Ukraynanın özündə, həm də Qərbdə tənqid fırtınasına səbəb oldu. Dekabrda “The Spectator” üçün köşə yazısında o, sülh prosesinin başlaması üçün Rusiyanın 2022-ci il fevralın 24-nə qədər qoşunlarını öz sərhədlərinə çəkməli olduğunu təklif etmiş, həmçinin guya “mübahisəli ərazilər” üzrə referendumların keçirilməsinin mümkünlüyünü etiraf etmişdi. Amma əsas odur ki, Kissincer həm də ilk dəfə Ukraynanın NATO-ya daxil olmasının zəruriliyindən danışıb.

Əslində, o, sülh prosesinin Ukrayna ilə NATO-nu xüsusi şərtlərlə birləşdirməli olduğunu ilk söyləyən olub. Yəni müharibədən sonra Alyansa qoşulmaq, lakin Krım və Donbassız. 2023-cü ilin yanvarında Davosda keçirilən forumda çıxış edən veteran diplomat etiraf edib ki, Rusiyanın işğalından sonra Ukraynanın NATO-ya daxil olması arzu olunan nəticə olub. “Bu müharibədən əvvəl mən Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünə qarşı idim, çünki onun indi gördüyümüz prosesi başlayacağından qorxdum, amma indi bu şəraitdə neytral Ukrayna ideyasının mənası yoxdur” deyib.

Ukraynanın xarici işlər naziri Dmitri Kuleba “X” sosial şəbəkəsində Kissincerin ölümü barədə qeydlərini yazarkən: "Henri Kissincerin əsri asan deyildi, lakin böyük çətinliklər onun böyük və maraqlanan zehni ilə uyğunlaşdı. O, diplomatiyanın simasını dəyişdi. Düşüncədə aydın, yazıda məhsuldar. Onun intellektual irsi diplomatiya və dünya nizamının dərkinə təsir etməkdə davam edəcək".

Suallar isə hələ də açıq qalır, NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi nəyi dəyişəcək?

V.VƏLİYEV

P.S. Məqalədə xarici mənbələrə istinadlar var.