Dəm qazı və ya məşhur karbon monoksit (CO formulası) qoxusu, rəngi və dadı olmayan, çox zəhərli və insan sağlamlığı üçün təhlükəli olan qazlı birləşmədir.
Karbonmonoksit, tərkibində karbon olan istənilən materialın yanması zamanı əmələ gəlir. Bunlar benzin, təbii qaz, dizel yanacağı, kömür, odun və digər üzvi materiallar, o cümlədən mebel və məişət əşyalarıdır. Yanma prosesi üzvi maddələrin oksidləşməsinə gətirib çıxarır və karbon dioksid (karbon dioksid) suyun sərbəst buraxılması ilə müşayiət olunur. İdeal olaraq, tam yanma bu iki maddə ilə məhdudlaşır. Lakin normal yanma şəraitində oksigen çatışmazlığı (xüsusilə qapalı və ya zəif havalandırılan məkanda) olur ki, bu da karbonların natamam oksidləşməsinə və dəm qazının əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Karbonmonoksitin təsiri tənəffüs yollarına daxil olduqda, bu birləşmənin molekulları qana tez sorulur və hemoqlobin molekullarına bağlanır. Bu halda karboksihemoqlobin əmələ gəlir, insan orqanizmində oksigenin daşınmasına mane olan və çox tez oksigen çatışmazlığına səbəb olur.
Az miqdarda karbonmonoksit konsentrasiyası (0,08% -dən çox olmayan) boğulma və baş ağrısına səbəb olur, əgər 0,32% -dən çox olarsa, iflic və huşun itirilməsi müşahidə olunur. Bu konsentrasiyaya 25-30 dəqiqə məruz qaldıqda, çox güman ki, ölümlə nəticələnir.
Karbonmonoksit zəhərlənməsinin simptomlarından asılı olaraq üç dərəcə şiddəti fərqləndirilir.
Zəhərlənmə 3 dərəcədə - yüngül, orta, ağır ola bilər.
İşıq şiddəti: Bu mərhələ kimi karbonmonoksit əlamətləri ilə xarakterizə olunur: ümumi zəiflik, baş ağrısı, başgicəllənmə və tinnitus, həmçinin görmə funksiyasının pozulması. Zəhərlənmə quru öskürək, nəfəs darlığı, lakrimasiya, ürəkbulanma və taxikardiya ilə müşayiət olunur.
Orta şiddət. Bu vəziyyətdə yuxarıda göstərilən bütün əlamətlər yalnız qorunmur, həm də ağırlaşır. Beləliklə, ürəkbulanma hissi qusmaya çevrilir, qısa müddətli şüur itkisi, halüsinasiyalar, sinə içində sıxıcı ağrı hiss olunur.
Ağır dərəcə. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dəm qazının əsas xüsusiyyəti insan orqanizmində oksigen çatışmazlığına səbəb ola bilməsidir. Nisbətən uzun müddət məruz qalma ilə (15-25 dəqiqə) qanda bioloji və fiziki parametrlərdə geri dönməz dəyişiklik baş verir, iflic, uzun müddətli şüur itkisi, komaya qədər müşayiət olunur. Qıcolmalar, qeyri-iradi sidiyə getmə və bağırsaq hərəkətləri, dərinin və selikli qişaların maviliyi də müşahidə olunur. Bu vəziyyətdə, oksigen çatışmazlığı səbəbindən bir insanın nəfəs alması səthi və fasiləli olur.
Toksikoloqların fikirlərinə görə, dəm qazından zəhərlənmə hallarında ilkin tibbi yardımın köməyi ilə zəhərlənəni həyata qaytarmaq mümkündür. Hər kəs bilməlidir ki, əgər yanacaq məhsullarının xaric olması üçün yer yoxdursa və ya həmin yer tutulubsa, natamam yanma nəticəsində dəm qazı əmələ gəlir. Ona görə də yanacaq yandırarkən çox ehtiyatlı olmalıyıq. Qaz iysiz, rəngsiz olduğundan insan bunu hiss etmir. Oksigendən fərqli olaraq, qazın havada az miqdarda olması belə kifayət edir ki, 5-6 dəqiqəyə insan zəhərlənsin. Dəm qazının oksigenlə birləşməsi nəticəsində karboksihemoqlobin yaranır. Məhz bu birləşmənin hesabına toxumalar oksigensizləşir, hipoksiya yaranır.
Dəm qazı zəhərlənmələri zamanı ilk hansı addımlar atmalıdır?
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Belə halda ilk növbədə zəhərlənən həmin sahədən çıxardılmalı, hipebarik oksigenasiya tətbiq olunmalıdır. Süni tənəffüs verilməlidir. Daha sonra zəhərlənənə amonium tərkibli məhlul iylətmək lazımdır.
Dəm qazı ilə zəhərlənmənin ilk əlamətləri meydana çıxan kimi təcili yardım çağırmaq lazımdır. Əgər ilk tibbi yardım düzgün yerinə yetirilərsə, sonrakı yardımlar həkimlər tərəfindən aparılacaq. Odur ki, zəhərlənən şəxsə həkim gələnə qədər göstərilən ilkin tibbi yardım mühüm, həyati əhəmiyyət kəsb edir. Əgər həmin şəxsin huşu özündədirsə, dərhal qapalı mühitdən təmiz havaya çıxarmaq lazımdır. Sonra ilk növbədə zərərçəkənin üstü örtülməlidir ki, bədən hərarəti düşməsin. Sonra mütləq mütəxəssisə müraciət olunmalıdır. Huşu özündə olmayan insanı da təmiz havaya çıxarmaq, ağız boşluğunu selikdən təmizləmək, nəfəs almasını bərpa etmək, süni nəfəs vermək lazımdır. Digər tədbirləri görmək üçün zərərçəkəni mütəxəssisə çatdırmaq zəruridir. Əgər insan sadə suallara reaksiya verir, cavablandırırsa, bu o deməkdir ki, onun huşu itməyib. Yox, cavab verə bilmirsə, reaksiya yoxdursa, hər an təhlükəli sayılmalıdır. Bu məsələdə hər saniyə çox önəmlidir. Vaxt itirilsə, beyin hüceyrələri, toxumaları ilə bağlı az bir zamandan fəsadlaşma başlayır. Bundan başqa, ən yüngül halda belə, dəm qazından zəhərlənən şəxs sonradan fəsadların yaranmaması üçün bir sutka ərzində həm toksikoloqun, həm də nevropatoloqun nəzarətində olmalıdır.
Fövqəladə Hallar Nazirliyinin elan etdiyi ehtiyat tədbirlərə görə qızdırıcı soba ilə mənzilin ölçüsü uyğun gəlməlidir.
"Misal üçün, mətbəx həddindən artıq kiçikdirsə və orada zəruri olan ventilyasiya sistemi quraşdırılmayıbsa, böyük ölçüdə qaz pilətəsi qoymaq olmaz.
Bu eyni qayda hamam otağına da aiddir. Kiçik hamam otağına böyük ölçülü suqızdırıcının qoyulması təhlükəlidir. Cihazın borusunun çıxış yeri olmalıdır. Zəruri ventilyasiya sistemi yoxdursa, mütləq hamam otağının qapısının aşağı hissəsində hava oynaması üçün dəliklər açılmalı və ya qapalı mühitdə qaz yandırılarkən nəfəslikər açıq olmalıdır.
Dəm qazı ölüm təhlükəsi yaradır!
Bu təhlükədən qorumaq üçün:
Qaz cihazı saz və standartlara uyğun olmalı;
- cihaz olan məkanın hündürlüyü 2 metr 20 santimetrdən az olmamalı;
- havaçəkən sistem işləməli, nəfəslik açıq olmalı;
- hamam otağında ventilyasiya borusu, qapının aşağısında dəliklər olmalı;
- tüstü bacaları ildə iki dəfə təmizlənməlidir.
Ondan zəhərlənmənin əlamətləri:
baş ağrısı, baş gicəllənməsi, ürək bulanması, halsızlıq.
Dəm qazından zəhərlənmiş insanı təmiz havaya çıxarıb, nəfəsalmasını çətinləşdirən geyimlərdən azad etmək, təcili tibbi yardım çağırmaq lazımdır!
Havar Şəfiyeva