İnternet və kompüter viruslarından necə qorunmalıyıq? - ARAŞDIRMA

Kompüter virusu istifadəçinin xəbəri olmadan istifadəçinin cihazına quraşdırılan, avtomatik olaraq özünün surətini çıxara, onları müxtəlif rabitə kanalları vasitəsilə yaya və proqram təminatına, fayllara, məlumat daşıyıcılarının yükləmə sektorlarına və sistem sahələrinə yeridə bilən zərərli proqramdır. İlk kompüter şəbəkələrinin yaradılması ilə onların üzərində viruslar yayılmışdır. Onlardan bəziləri dünyada milyonlarla kompüteri yoluxdurub və istifadəçilərə böyük ziyan vurub. Rəqəmsal əsrin başlanğıcında viruslar, əsasən, xuliqanlıq motivləri ilə və ya boş yerə həvəskarlar tərəfindən yaradılırdı. Bununla belə, son iki onillikdə viruslar ən çox kommersiya casusluğu və maliyyə mənfəəti, spam və şəbəkə hücumlarını yaymaq üçün kompüterlərə nəzarəti ələ keçirmək və fərdi kompüter istifadəçilərinin şəxsi məlumatlarını oğurlamaq üçün hazırlanmış və tətbiq edilmişdir.

Bu gün kompüterləri “yoluxduran” bu proqramlar əməliyyat sistemləri və platformaları üzrə yoluxdurduğu obyektlərə görə təsnif edilir. Onlar həm də yazılarının dilində, istifadə etdikləri texnologiyalarda və dağıdıcı qüvvələrlə fərqlənirlər.

Onlar həmçinin istifadəçilərin işini bloklaya, məlumatların yerləşdirilməsi strukturunu məhv edə bilir. Viruslar və informasiya sistemlərinin işindəki nasazlıqlar qiymətli məlumatları (məsələn, kommersiya əhəmiyyəti olan) saxlayan yerli şəbəkə ilə birləşdirilmiş çoxlu kompüterləri olan strukturlar üçün xüsusilə təhlükəlidir. Buna görə də, bu gün bu cür təşkilatlar kompüter avadanlığının hərtərəfli təmirini sifariş edirlər, çünki mümkün problemlərin qarşısını almaq onların nəticələrinin aradan qaldırılması ilə məşğul olmaqdan daha asandır.

Bütün növ viruslar fərqli fəaliyyət göstərir. Rootkitlər sistemdə gizli fəaliyyət göstərir və bütün sonrakı nəticələrlə istifadəçinin kompüteri üzərində nəzarəti möhkəm şəkildə ələ keçirir. Keyloggerlər şəxsin müxtəlif hərəkətlərini, xüsusən də klaviaturada yazılan düymələri və mətnləri (girişlər, parollar, ziyarət edilən saytların ünvanları və s.) izləyir. Keyloggerlər həmçinin açıq pəncərələrdən, mübadilə buferindən məlumat alır, siçan kliklərini izləyir.

Şəbəkə üzərindən kompüterlərə nüfuz edən "qurdlar" (qurdlar) vasitəsilə təcavüzkarlar hücumları və spamların yayılması üçün onlar tərəfindən yoluxmuş kompüterləri cəlb edirlər. Bir çox istifadəçilər son illərdə xüsusilə geniş yayılmış, əməliyyat sisteminin işini bloklayan və ekranda müəyyən məbləğdə ödəniş tələbləri göstərən ransomware viruslarının qurbanına çevrilib.

DOST Rəqəmsal İnnovasiyalar Mərkəzinin Kibertəhlükəsizlik şöbəsinin müdiri Cəlal Süleymanov SİA-ya bu haqda açıqlama verib.

Bu gün biz internetə qoşulan cihazlardan həyatımızın bütün sahələrində istifadə edirik. Sosial şəbəkələr vasitəsilə məlumat axtarmaq, alış-veriş etmək, bank əməliyyatları icra etmək ,ailə və dostlarla əlaqə saxlamaq üçün onlayn oluruq. Nəticədə cihazlarımız bizim haqqımızda çoxlu şəxsi məlumatları əldə edir. Bura bank və digər maliyyə məlumatları və tibbi məlumatlar da daxil ola bilər . Cihazlarımız qorunmursa, şəxsi məlumatlarımızı əldə edə və oğurlaya bilərlər. Zərərli viruslar və ya casus proqramlar kompüterinizə yerləşdirilə, onu yavaşlada və ya faylları məhv edə bilər.

Cihazlarınızı qorumaq üçün təhlükəsizlik tədbirləri və yaxşı təcrübələrdən istifadə etməklə siz məxfiliyinizi və təhlükəsizliyinizi qoruya bilərsiniz. Qeyd olunan risklərinizi azaltmağınıza kömək etmək üçün aşağıdakı məsləhətlər təklif olunur.

Cihazlarınızı təhlükəsiz saxlayın

Xüsusilə internet brauzeriniz kimi proqram təminatı üçün cihazınızın istehsalçısından və ya əməliyyat sistemi provayderindən tövsiyə olunan yeniləmələri endirdiyinizə əmin olun. Antivirus proqramı, antispyware proqramı və firewall da cihazınıza hücumların qarşısını almaq üçün vacib alətlərdir.

Daimi təhlükəsizlik yenilənmələrini quraşdırın

Mövcud olduqda avtomatik yeniləmədən yararlanaraq sisteminizi, brauzerinizi və vacib proqramlarınızı müntəzəm olaraq yeniləyin. Bu yeniləmələr hakerlərə fəaliyyətinizə baxmağa və ya məlumatı oğurlamağa imkan verən proqram qüsurlarını aradan qaldıra bilər. Məs: Windows Update Microsoft tərəfindən təklif olunan bir xidmətdir. O, Microsoft Windows Əməliyyat Sistemi, Internet Explorer, Outlook proqram təminatı yeniləmələrini endirəcək və quraşdıracaq, həmçinin sizə təhlükəsizlik yeniləmələrini çatdıracaq. Mobil cihazlar üçün avtomatik olaraq paylanan Android və ya iPhone yeniləmələrini quraşdırdığınızdan əmin olun.

Antivirus proqramı

Antivirus proqramı cihazınızı məlumatlarınızı məhv edə, cihazınızı ləngidə və ya sıradan çıxara bilən və ya spam göndərənlərə hesabınız vasitəsilə e-poçt göndərməyə icazə verən viruslardan qoruyur. Antivirus mühafizəsi fayllarınızı və daxil olan e-poçtunuzu viruslar üçün skan edir və sonra zərərli olan hər şeyi silir. Əksər antivirus proqramları onlayn olduqda yeniləmələri avtomatik yükləmək funksiyasını ehtiva edir. Bundan əlavə, proqram təminatının davamlı olaraq işlədiyinə və sisteminizi viruslara qarşı yoxladığına əmin olun.

Parol təhlükəsizliyinə diqqət edin

Təxmin etmək çətin olan parolları seçməklə cihazlarınızı və hesablarınızı müdaxilələrdən qoruyun. Ən azı səkkiz simvoldan, hərflərdən, rəqəmlərdən və xüsusi simvollardan ibarət güclü parollardan istifadə edin. Lüğətdə asanlıqla tapıla bilən sözdən və ya ad günü kimi şəxsi məlumatlara istinaddan istifadə etməyin. Bəzi hakerlər lüğətdəki hər sözü yoxlaya bilən proqramlardan istifadə edir və doğum tarixi kimi şəxsi məlumatları asanlıqla tapa bilir. İfadədəki hər sözün ilk hərfindən istifadə edərək, parolunuzu yadda saxlamağınıza kömək edəcək ifadədən istifadə etməyə çalışın.

İstifadə etdiyiniz hər bir onlayn hesab üçün unikal parollar seçin: bank, sosial media və ya e-poçt. Əgər yadda saxlamaq üçün çoxlu parollarınız varsa, güclü fərdi parollar yaratmağa və onları təhlükəsiz saxlamağa kömək edə biləcək parol meneceri proqramından (Məs: KeePass, Passbolt ) istifadə etməyiniz məsləhətdir.

Nəyə kliklədiyinizə diqqət edin

Hakerlərin şəxsi məlumatlarınızı ötürmək üçün sizi aldatmaq üçün həqiqi görünən mesajlar göndərdiyi yerlər getdikcə təkmilləşir. Məsələn, siz bank hesabınızın kilidləndiyini bildirən və onu açmaq üçün parolunuzu və hesab nömrənizi daxil etməyinizi tələb edən təcili mesaj ala bilərsiniz. Bu kimi mesajlardakı linklərə klikləməzdən əvvəl iki dəfə düşünün. Siz həmçinin mesajın gözlənilən göndəricidən gəldiyinə əmin olmaq üçün onu göndərən e-poçt ünvanını yoxlaya bilərsiniz.

Təhlükəsiz alış-veriş edin

Onlayn alış-veriş edərkən, kredit kartı nömrənizi və ya digər şəxsi məlumatlarınızı daxil etməzdən əvvəl veb saytına baxın. Məxfilik siyasətini oxuyun və məlumat mübadiləsindən imtina etmək imkanlarını axtarın. (Heç bir məxfilik siyasəti dərc edilməyibsə, ehtiyatlı olun! Başqa yerdə alış-veriş edin.) Veb saytın nə vaxt təhlükəsiz olduğunu necə təyin edəcəyinizi öyrənin. Ünvanda "https" və ya brauzer pəncərəsinin altındakı qırılmamış kilid işarəsini axtarın. Bunlar internetdə hərəkət edərkən məlumatınızın hakerlərdən qorunaraq şifrələnəcəyinə işarədir.

Valideynlər, nəzarət edin

Uşaqlarınızın, ailənizin məxfiliyini riskə atmasına icazə verməyin. Onların internetdən necə təhlükəsiz istifadə edəcəyini bildiyinə əmin olun. Kiçik uşaqlar üçün, uşaqların ziyarət edə biləcəyi vebsaytları məhdudlaşdıran cihazlarda valideyn nəzarəti proqramını quraşdırın. Ancaq unutmayın: heç bir proqram valideyn nəzarətini əvəz edə bilməz.

Yeni viruslar daha çox hansı proqram istifadəçiləri üçün təhlükə yaradır?

Kibercinayətkarlar pulumuzun, resurslarımızın şəxsi məlumatlarımızın, cihazlarımızın və ya hətta işlədiyimiz şirkət kimi üçüncü tərəflərə çıxışınızın arxasında ola bilir. Məqsəd nə olursa olsun, onların həqiqətən də hər kəsə, hər yerdə və istənilən vaxt güclü hücumlar təşkil etmək üçün alətləri və resursları var. Və hər şey hər gün istifadə etdiyiniz proqram təminatı ilə başlayır.

Hər hansı zərərli PDF faylını açmaq bəs edirki kompyuter zərərli virusa yoluxsun və şirkət daxilində edilibsə bütün şəbəkəyə yayılma ehtimalı var. Qeyd olunanlar üzərindən misal çəksək hücum ssenarisi bu cür həyata keçirilir.

İstifadəçiyə hər hansı mail göndərilir və əlavədə zərərli pdf fayl yerləşdirilir.

Faylı açan zaman kompyuterdə zərərli proqram çalışır.

Bu xoşagəlməz halların qarşısını almaq üçün minimal tələblər yerinə yetirilməlidir.

Kompyuterə yüklənilən proqram təminatının crack olmadığına əmin olmaq lazımdır.

Əgər şirkət kompyuterinə yüklənilirsə mərkəzi yeniləmə serveri quraşdırılmalıdır.

Müntəzəm olaraq əməliyyat sistemi və proqram təminatları yenilənməlidir.

Kompüterdə mütləq antivirus,antimalware proqram təminatları aktiv olmalıdır və daimi yenilənməlidir.

Mütləq şəkildə istifadəçilər mütəmadi olaraq informasiya təhlükəsizliyi ilə təlimatlandırılmalıdırlar.

Kompüterdə və ya telefonda virus aşkarlandıqda ilk atacaq addımlar hansılar olmalıdır?

Zərərli proqram kompüterin planşetin , telefonunun və digər cihazların təhlükəsizliyinə ən böyük təhdidlərdən biridir. Zərərli proqrama viruslar, casus proqramlar, ransomware və cihazınıza gizli şəkildə quraşdırılan digər arzuolunmaz proqramlar daxildir.

İlk öncə zərərli proqramın olub olmadığını necə bilmək olar ?

Bəzi simptomplar aşağıdakı kimidir:

Kompyuter və ya telefon birdən yavaşlayır və ya təkrarlanan səhv mesajlarını göstərir.

Çoxlu pop-up, uyğunsuz reklamlar və ya səhifə məzmununa müdaxilə edən reklamlar görsənir.

Reklamları adətən onları görmədiyiniz yerlərdə göstərir, məsələn, hökumət saytlarında və.s

Kompüterin internet ana səhifəsini dəyişməyə davam edir.

Batareyanın ömrü lazım olduğundan daha tez tükənir.

Virus aşkarlandıqda atılacaq bəzi addımlar bunlardır:

Kompyuteri şəbəkədən ayırmaq.

Əgər bu telefondursa internetə qoşulmanı dayandırmaq.

Faylların ehtiyat nüsxəsini çıxarmaq.

Buraya sənədlər, fotoşəkillər və videolar daxildir.

Proqram fayllarının ehtiyat .Fayllar itirildikdə, bu proqramları həmişə yenidən yükləmək mümkündür.

Antivirusla cihazını skan etmək.

Əməliyyat sistemi bərpa etmək və s. Əməliyyat sisteminizi (Windows və ya Mac OS kimi) necə bərpa edəcəyinizi öyrənmək üçün cihazın istehsalçısının veb saytına daxil olmaq lazımdır. Sistemin bərpası adətən cihazda saxlanan məlumatların çoxunu geri alacağı deməkdir, ona görə də bu, əməliyyat sistemini yenidən quraşdırmaq üçün yaxşı alternativdir. Yəni zərərli proqram problemini aradan qaldırarsa ən son addım kimi isə əməliyyat sisteminini yenidən quraşdırmaq lazımdır.

Havar Şəfiyeva.