Dünyanın gözü Soçidə - ANALİZ

5 Avqust 2022 18:31 (UTC+04:00)

17 gün ərzində iki ölkə liderləri Rəcəb Tayyib Ərdoğan və Vladimir Putinin söhbət mövzuları dəyişməsə də, vəziyyət dəyişib

Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Soçiyə bir günlük işgüzar səfəri çərçivəsində Rusiya prezidenti Putinlə görüşüb. Prezident Ərdoğan inandığını bildirib ki, Suriyadakı hadisələrə xüsusi diqqət yetirməyimiz bölgəyə də rahatlıq gətirəcək. Rusiya prezidenti Vladimir Putin isə qeyd edib ki, Avropa Rusiyadan fasiləsiz təbii qaz axınına görə Türkiyəyə minnətdar olmalıdır.

Hər iki ölkənin nümayəndə heyətlərinin Türkiyədə keçirdiyi görüşlərin səmərəli keçdiyini qeyd edən Ərdoğan bildirib ki, siyasi, iqtisadi və ticarət sahələrində bir çox mövzular müzakirə olundu və inanıram ki, indi bu məsələlərə Soçidə son qoya biləcəyik, Türkiyə-Rusiya əlaqələrində çox fərqli bir səhifə açılacaq. Həm enerji, həm də Qara dəniz xəttində kənd təsərrüfatı və taxıl sektoru, məhsulların daşınmasında atılan addımlar, turizmlə bağlı aparılan danışıqlar, nəqliyyatla bağlı görülən işlər, eləcə də bəzi digər yanaşmalar öz həllini tapmaqdadır. Bu, bizim nümayəndə heyətlərimizin bölgə ikitərəfli əlaqələrin inkişafı ilə bağlı atdığı addımlardır, lakin bu gün Türkiyə və Rusiya ilə də ikitərəfli görüşümüzdə oxşar məsələlər müzakirə olunur. Bu, Türkiyənin bölgədə oynadığı rolu ortaya çıxarmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir”.

Suriya mesajı

Ərdoğan Putinlə görüşündə bildirib ki, Suriyadakı hadisələrə xüsusi diqqət yetirməliyik. Bununla da bölgəyə sabitlik gətirəcək. Terrorla mübarizədə həmrəyliyimiz böyük əhəmiyyət kəsb edir və inanıram ki, bu məsələ ilə bağlı atacağımız addımlar və apardığımız danışıqlar məntiqi nəticəsini verəcək. Bu gün təbii ki, dünyanın gözü Soçidədir. Görəsən, Soçidə nə müzakirə etdilər? Onlar keçirəcəyimiz bu görüşlərdən sonra onlara veriləcək cavabları gözləyirlər.

Akkuyu məsələsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün enerji sahəsində Akkuyu məsələsini sizinlə bir nöqtəyə gətirmək, həqiqətən də müəyyən bir yerdə dəyərləndirib qərara gəlməliyik. Bu müzakirələr Akkuyudakı prosesi təxirə salmağa imkan verməyəcək. Çünki müəyyən edilən təqvimin işləməsi və Akkuyunun göstərilən vaxtda tamamlanması çox vacibdir. Çünki Akkuyu Elektrik Stansiyası Türkiyənin enerji təchizatında enerji potensialının 10%-ni idarə edəcək və hesab edirəm ki, bu mövzuda ətraflı müzakirə aparmağımız faydalı olar. Mən də bu gün belə bir fürsətin olmasından məmnun olduğumu bildirmək istərdim”.

Putin: “Avropa Türkiyəyə minnətdar olmalıdır”

Rusiya prezidenti Vladimir Putin deyib ki, Avropa Rusiyadan fasiləsiz təbii qaz axınına görə Türkiyəyə minnətdar olmalıdır: "Bugünkü Soçi görüşündən əvvəl iqtisadi məsələlərə cavabdeh olan Rusiya qurum və təşkilatlarımız sizin dəvətinizlə Türkiyəyə gəldi. Türkiyədə keçirilən bu görüşlərdə ikitərəfli əməkdaşlığımızın bütün mühüm əsas ölçülərini müzakirə etdilər. Müzakirə olunacaq çoxlu məsələlər var. Bizim ticarət dövriyyəmiz bu il 70% faiz artıb. Əslində ilin birinci rübündə iki dəfə artıb. Həmçinin həyata keçirdiyimiz çoxlu strateji layihələr var, məsələn, Akkuyu Atom Elektrik Stansiyası. Bizim enerji sektorunda da bəzi layihələri - Türk axını layihə xəttini tamamladıq. Rus qazını Avropaya çatdıra biləcəyimiz mühüm boru kəmərlərindən biri Türk axını tam şəkildə işləməyə davam edir. Türkiyə təkcə təbii qaz daşımır, qazımızı da Avropadakı istehlakçılara ötürür. Avropadakı istehlakçılar Türkiyədən Rusiya qazını ala bildiyi üçün Türkiyəyə minnətdar olmalıdırlar. Türkiyəyə heç bir çətinlik çəkmədən kömür və təbii qaz ixrac edirik".

İyulun 22-də İstanbulda Ukrayna, Rusiya, Türkiyə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) imzaladığı taxıl daşınması müqaviləsinə toxunan Putin qeyd edib ki, Ukrayna taxılının Qara dəniz limanlarından BMT və Türkiyə vasitəsilə daşınmasına başlanmasında uğur əldə edilib. Görülən bu işlərə görə Türkiyəyə təşəkkür edirəm. Rus ərzaq məhsullarının və rus gübrələrinin dünyaya bu şəkildə açılmasını istəyirəm. Bu xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün çox həssas məsələdir. Çünki dünya ölkələri ərzaq böhranı səbəbindən ciddi problemlərlə üzləşə bilərlər. Bütün bu ölkələr sizin qəbul etdiyiniz qərarlara əhəmiyyət verirlər. Bütün bunlar sizin şəxsi töhfələriniz sayəsində mümkün olub. Ümid edirəm ki, bu gün biz ticarət və iqtisadi əlaqələrimizin inkişafı ilə bağlı anlaşma memorandumunu imzalaya biləcəyik. Bu, razılaşmalar sayəsində olub. Türkiyədəki nümayəndə heyətləri tərəfindən əldə edilmişdir”.

Qeyd edək ki, Rusiya və Türkiyə prezidentləri Vladimir Putin və Rəcəb Tayyib Ərdoğan cümə günü - əvvəlki görüşdən cəmi 17 gün sonra Soçidə danışıqları başlayıb. Bu yaxınlarda keçirilən Rusiya-Türkiyə sammitlərindən fərqli olaraq, iki lider bu və ya digər münaqişəni təcili olaraq söndürməli olmayacaq, lakin onların danışıqlarının nəticəsi həm Suriyada, həm də vəziyyətin gərginləşdiyi Qarabağda genişmiqyaslı hərbi əməliyyatların baş verdiyi dönəmdə hadisələrin inkişafına böyük ölçüdə təsir göstərir. Prezidentlər Ukrayna məsələsindən də yan keçməyəcəklər. Kreml həmçinin enerji sektorunda strateji layihələrin müzakirə edildiyini açıqlayıb. Onların arasında son günlər Türkiyədə böyük siyasi qalmaqalın yaşandığı “Akkuyu” AES-in tikintisi də var.

Tez-tez görüşmələrinə baxmayaraq, Türkiyə və Rusiya prezidentləri Rəcəb Tayyib Ərdoğan və Vladimir Putin arasında həmişə müzakirə ediləcək bir şey var. Vladimir Putin və Rəcəb Tayyib Ərdoğan bu dəfə Soçidə görüşürlər. Kremlin dediyi kimi, təfərrüatlara varmadan, “Rusiya-Türkiyə çoxşaxəli əməkdaşlığının mövzularını, o cümlədən ticarət-iqtisadi əlaqələrin daha da genişləndirilməsi perspektivlərini və enerji sektorunda birgə strateji layihələrin həyata keçirilməsini ətraflı müzakirə etmək, habelə “beynəlxalq gündəliyin aktual məsələləri üzrə fikir mübadiləsini davam etdirmək planlaşdırılır”.

İki liderin əvvəlki görüşü iyulun 19-da Tehranda baş tutub. Həmin görüş İran prezidenti İbrahim Rəisinin də iştirak etdiyi “Astana formatı” üzrə üçtərəfli sammit çərçivəsində keçirilib. Eyni zamanda, Rusiya və Türkiyə liderləri ikitərəfli formatda danışıqlar aparmağa nail olublar. Daha sonra Vladimir Putin həmkarına “ərzaq məsələləri üzrə danışıqlar üçün Türkiyə platforması təqdim etdiyinə”, yəni Qara dəniz vasitəsilə taxıl ixracına görə təşəkkür edib. Suriya və Qarabağdakı vəziyyətlə bağlı da suallar qaldırılıb.

Eyni zamanda, hadisələrin müsbət inkişafı yalnız taxıl daşınması məsələlərində baş verib. İyulun 22-də İstanbulda Qara dəniz limanlarından Ukrayna taxılının göndərilməsi şərtləri, habelə Rusiya ərzaq və gübrələrinin ixracına qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması ilə bağlı iki sənəd imzalanıb. Sazişlərin icrası çərçivəsində bu həftə göyərtəsində Ukrayna qarğıdalı olan ilk quru yük gəmisi Odessadan Livanın Tripoli limanına yola düşüb. Razılaşdırıldığı kimi o, İstanbulda Birgə Koordinasiya Mərkəzinin təftiş qrupu tərəfindən yoxlamadan keçib.

İndi Ukraynanın üç limanında öz növbəsini gözləyən gəmilərin qalan hissəsi bu yoldan keçməlidir. Türkiyənin xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlunun həftənin əvvəlində Twitter-də yazdığı kimi, Ankara taxılla bağlı razılaşmaların Ukraynada “atəşkəs və sabit sülhün təmin edilməsi üçün” əsas rol oynayacağına ümid etdiyini bildirib. Türkiyə Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin həllinə nail olmaq ambisiyalarını gizlətmir. Moskva öz tərəfdaşını ictimaiyyət qarşısında məyus etməməyə çalışır, lakin hələlik Ankaranın taxıl məsələsinin əsas tənzimləyicisinə çevrilməsindən başqa bu istiqamətdə başqa perspektivi yoxdur. Ancaq Soçidə Rusiya-Türkiyə sammitində Ukraynada nizamlanma mövzusunun qaldırılacağı sözsüz ki, istisna edilmir.

Mayın ortalarından etibarən cənab Ərdoğan Suriyanın şimalında YPG-yə qarşı növbəti hərbi əməliyyatla hədələyir ki, bu da Türkiyə-Suriya sərhədi boyunca 30 kilometrlik bufer zonasının yaradılması ilə nəticələnməlidir. Baxmayaraq ki, qeyri-müəyyən səbəbdən Moskva və Tehran Ankaranın planına qarşıdır.
Ötən iki ay yarım ərzində Prezident Ərdoğanın tammiqyaslı quru hərbi əməliyyatlara başlamaq planları hələ də reallaşmayıb. Lakin bu o demək deyil ki, Türkiyə lideri öz planlarından əl çəkib. Son həftələr Suriyanın şimalında atmosfer son həddə qədər qızışıb. Suriya müxalifəti döyüşçüləri YPG anklavlarına, eləcə də tərkibində olduqları Suriya Demokratik Qüvvələrinin (SDQ) mövqelərinə davamlı olaraq minaatan və artilleriya zərbələri endirir. Türkiyə pilotsuz təyyarələrinin zərbələri ilə bağlı xəbərlər də tez-tez yayılıb. Səudiyyə Ərəbistanının “Ash-Sharq al-Awsat” qəzetinin qeyd etdiyi kimi, vəziyyət bu həftə - Rusiya və Türkiyə prezidentləri arasında danışıqlardan əvvəl xüsusilə gərginləşib. Üstəlik, söhbət təkcə Türkiyənin gülləbaran etməsindən deyil, həm də Suriya ordusunun müxalifətin nəzarətində olan ərazilərə, o cümlədən İdlib əyalətinə endirdiyi zərbələrdən gedir.

Bunun fonunda Suriya ordusu Rusiya hərbçilərinin iştirakı ilə genişmiqyaslı təlimlər keçirib. Eyni zamanda sosial şəbəkələrdə SDQ döyüşçülərinin ilk dəfə olaraq Suriya ordusuna qoşulması ilə bağlı şayiələr yayılıb. Rəsmi olaraq, bu məlumat nə Rusiya, nə də Suriya tərəfi tərəfindən təsdiqlənməsə də, onu çox hörmətli ərəb mediası, o cümlədən Əl-Cəzirə telekanalı və Əl-Şərq əl-Avsat qəzeti götürüb. Bu isə, açıq-aydın, Soçi danışıqları öncəsi ab-havanı qızışdırır.

Xatırladaq ki, Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Soçiyə səfəri ərəfəsində Qarabağı Ermənistanla birləşdirən Laçın dəhlizində sözün əsl mənasında ciddi gərginlik baş verib. Lakin politoloqların fikrincə, burada Moskva ilə Bakı arasında razılaşmalar əsas rol oynayacaq. Lakin istisna deyil ki, Rusiya və Türkiyə liderləri quru sərhədini tezliklə açmaq niyyətində olan Ankara ilə Yerevan arasında yaxınlaşma, eləcə də regionda digər kommunikasiyaların açılmasını müzakirə edə bilərlər. 2020-ci ilin noyabr ayından etibarən Ankara və Bakıda əsas layihə Zəngəzur dəhlizi hesab olunur - Bakıdan Naxçıvana və daha sonra Ermənistanın Sünik bölgəsi ilə Türkiyəyə gedən avtomobil və dəmir yolu. Bundan əlavə, Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ağdamdakı müşahidə mərkəzində çalışan türkiyəli mütəxəssislərin daha fəal rol oynaması məsələsini qaldıra bilər. Onlar orada 2021-ci ilin əvvəlindən yerləşiblər, lakin rusiyalı həmkarlarından fərqli olaraq, onlar son dərəcə qeyri-fəaldırlari.
Türkiyəli politoloq, “Valday” beynəlxalq diskussiya klubunun eksperti Həsən Səlim Özərtəm müsahibəsində qeyd edib ki, ən mühüm mövzu Rusiyanın “Rosatom” şirkəti tərəfindən tikilən Akkuyu AES ətrafında vəziyyət ola bilər. Ötən gün şirkət stansiyanı tikən podratçını dəyişib. Türkiyənin “İC İçtaş” şirkəti ilə müqavilə gecikmə səbəbindən ləğv edilib, lakin podratçı bu qərarla razılaşmayıb və məhkəmədə iddiasını müdafiə etmək niyyətindədir. Türkiyənin Energetika və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəflər arasında mübahisəni həll etməyə çalışdıqlarını, lakin problemin artıq siyasi məcraya keçdiyini bildirib: ölkənin aparıcı müxalifət siyasətçiləri, Cümhuriyyət Xalq Partiyasının lideri Kamal Kılıçdaroğlu və İyi Partiyanın başqanı Meral Akşener IC İçtaşı müdafiə ediblər. Xüsusən də cənab Kılıçdaroğlu yeni podratçı olan TSM Enerjinin “üç Rusiya şirkətinin konsorsiumu” olmasından qəzəblənib. Onun fikrincə, bu, digər məsələlərlə yanaşı, Türkiyənin enerji sektorunun Rusiyadan asılılığıdır.

Bəli, Soçidə Ərdoğan-Putin görüşü baş tutdu. Təfərrüat qismən də olsa mətbuara açıqlandı. Bu görüşdən hərə öz hesabını götürdü, hər kəs öz çıxarını etdi. Bəs sonra? Qarabağ məsələsi də daxil regionda baş verən hadisələrin sonu, yaxud qeyri-regional aktorların bölgəyə təsirinin yekunu olacaqmı? Güman ki, hələ bu xəmir çox su aparacaq. Əsas geosiyasi gerçəkliyə öz yanaşmamızı tənzimləməyimizdir. Ki, bədnam qonşularımızın hər an baş qaldıran təxribatını neytrallaşdıra bilək...

V.VƏLİYEV