Çirklənmiş qidaları yedikdən sonra bir neçə saat ərzində başlaya bilən qida zəhərlənməsinin simptomlarına tez-tez ürəkbulanma, qusma və ya ishal daxildir.Qida zəhərlənməsi müxtəlif orqanizmlər və ya toksinlərlə çirklənmiş qidaların qəbulu və həzm sisteminə daxil olması nəticəsində yaranan xəstəliyə verilən addır. Bakteriyalar, viruslar və parazitlər də daxil olmaqla yoluxucu orqanizmlər və onların toksinləri qida zəhərlənməsinin ən çox yayılmış səbəbləri sırasındadır.
Yoluxucu orqanizmlər və ya onların toksinləri emal və ya istehsal zamanı istənilən nöqtədə qidanı çirkləndirə bilər. Qidanın düzgün saxlanmaması, hazırlanması, istifadə edilməsi və ya düzgün bişirilməməsi halında evdə də çirklənmə baş verə bilər.
Çirklənmiş qidaları yedikdən sonra bir neçə saat ərzində başlaya bilən qida zəhərlənməsinin simptomlarına tez-tez ürəkbulanma, qusma və ya ishal daxildir.
Qida zəhərlənməsi əksər hallarda yüngül formada olur və müalicə olunmadan keçir. Ancaq bəzi hallarda tibbi yardım üçün xəstəxanaya getmək lazım ola bilər.
Çirklənmə qidanın yetişdirilməsi, yığılması, emalı, saxlanması, daşınması və ya hazırlanması kimi qida hazırlanması prosesinin istənilən nöqtəsində baş verə bilər.
Qida zəhərlənməsi çox vaxt çarpaz çirklənmə, zərərli orqanizmlərin bir səthdən digər səthə keçməsi nəticəsində baş verir. Bu, xüsusilə salatlar və ya digər məhsullar kimi xam, yeməyə hazır qidalar üçün ümumi problemdir. Belə yeməklər ayrıca bişirilmədiyi üçün zərərli orqanizmlər yeməkdən əvvəl məhv edilmir və qida zəhərlənməsinə səbəb ola bilər.
"Campylobacter" simptomlarını 2-5 gün ərzində göstərir. Ət və quş əti vasitəsilə yayıla bilər. Heyvan nəcisi ət səthləri ilə təmasda olarsa, emal zamanı çirklənmə baş verir. Digər mənbələrə pasterizə olunmamış süd və çirklənmiş su daxildir.
"Clostridium botulinum" simptomlarını 12-72 saat ərzində göstərir. Az turşu, konservləşdirilmiş ticarət qidaları, hisə verilmiş və ya duzlu balıqlar və çox uzun müddət isti saxlanılan digər qidalar vasitəsilə yayıla bilər. "Clostridium perfringens" simptomlarını 8-16 saat ərzində göstərir.
"Escherichia coli" simptomlarını 1-8 gün ərzində göstərir. Kəsim zamanı nəcislə çirklənmiş mal əti vasitəsilə yayıla bilər. Əsasən az bişmiş mal əti ilə yayılır.
Giardia lamblia simptomlarını 1-2 həftə ərzində göstərir. Çiy, yeməyə hazır məhsullar və çirklənmiş su vasitəsilə yayıla bilər.
Hepatit A 28 gün ərzində özünü göstərir. Çiy, yeməyə hazır məhsullar və çirklənmiş sudan olan qabıqlar vasitəsilə yayıla bilər.
Listeria simptomlarını 9-48 saat ərzində göstərir. Hot-doqlar, delikates məhsulları, pasterizə olunmamış süd, pendirlər və yuyulmamış xam məhsullar vasitəsilə yayıla bilər. Çirklənmiş torpaq və su ilə yayıla bilər.
Noroviruslar 12-48 saat ərzində öz simptomlarını göstərir. Çirklənmiş su, xam, yeməyə hazır məhsullar və qabıqlı balıqlar vasitəsilə yayıla bilər.
Rotavirus 1-3 gün ərzində özünü göstərir. Çiy və ya hazır məhsullar vasitəsilə yayıla bilər.
Salmonella 1-3 gün ərzində özünü göstərir. Çiy və ya çirklənmiş ət, quş əti, süd və ya yumurta sarısı vasitəsilə yayıla bilər. Qeyri-kafi bişirilmənin təsirindən qaça bilər, ona görə də yeməkləri hazırlayarkən az bişməkdən çəkinmək lazımdır. O, həmçinin gigiyenik olmayan bıçaqlar, kəsici səthlər kimi qablar və ya yoluxmuş qida vasitəsi ilə də yayıla bilər.
Şigella simptomlarını 24-48 saat ərzində göstərir. Dəniz məhsulları və xam, yeməyə hazır məhsullar vasitəsilə yayıla bilər.
"Staphylococcus aureus" simptomlarını 1-6 saat ərzində göstərir. Ətlərin və hazırlanmış salatların, qaymaqlı sousların və kremlə doldurulmuş xəmirlərin üzərinə yayıla bilər. Əl ilə təmas, öskürək və asqırma yolu ilə də yayıla bilər.
"Vibrio Vulnificus" simptomlarını 1-7 gün ərzində göstərir.
Çirklənmiş qidaları qəbul etdikdən sonra insanın zəhərlənib-zəhərlənmədiyini müəyyən edən amillərə çirkləndirici orqanizmin növü, məruz qalma miqdarı, fərdin yaşı və ümumi sağlamlıq daxildir.
Hamiləlik dövründə maddələr mübadiləsi və qan dövranında baş verən dəyişikliklər qida zəhərlənməsi riskini artıra bilər. Hamiləlik dövründə fərdin immun sisteminin reaksiyası daha şiddətli ola bilər. Nadir hallarda xəstəlik dölə də təsir edə bilər.
Şəkərli diabet, qaraciyər xəstəliyi və ya QİÇS kimi xroniki vəziyyəti olan və ya xərçəng üçün kemoterapi və ya radiasiya terapiyası keçirən şəxslərin immun reaksiyası yavaşlaya bilər.
Qida zəhərlənməsi zamanı ən çox rast gəlinən ciddi fəsad susuzlaşma, yəni suyun, mineralların və duzların itirilməsidir. Sağlam insanlar qusma və ishal nəticəsində itirdiklərini doldurmaq üçün kifayət qədər maye qəbul edərlərsə, susuzlaşma problem yaratmaz.
Qida zəhərlənməsinin qarşısını necə almaq olar?
Evdə qida zəhərlənməsinin qarşısını almaq üçün ev sakinləri əllərini, qab-qacaq və yemək hazırlayan səthləri tez-tez yumalıdır.
Yeməkləri tutmazdan və ya hazırlamazdan əvvəl əlləri ən azı iyirmi saniyə sabunlu su ilə yumaq vacibdir. İsti, sabunlu su qabları, kəsmə taxtalarını və digər yemək hazırlayan səthləri yumaq üçün kifayət edəcək.
Çiy qidalar hazır qidadan ayrı saxlanılmalıdır. Alış-veriş edərkən, yemək hazırlayarkən və ya saxlayarkən çiy ət, quş əti, balıq və qabıqlı balıqları digər qida növlərindən uzaq saxlamaq çarpaz çirklənmənin qarşısını ala bilər.
Normal temperaturda yeməyi tam bişirmək vacibdir. Bunun baş verməsinə nəzarət etməyin ən yaxşı yolu qida termometrindən istifadə etmək ola bilər.
Yeməkləri lazımi temperaturda bişirməklə əksər qidalarda olan zərərli orqanizmləri məhv etmək və onları zərərsizləşdirmək mümkündür. Mal ətinin daxili temperaturu ən azı 71,1 C-ə yüksələnə qədər; Daxili temperatur ən azı 62,8 °C-ə qalxana qədər quzu və dana əti kimi biftek və kotlet məhsulları, toyuq və hinduşka kimi quş ətlərini minimum 73,9 °C daxili temperaturda bişirmək vacibdir. Balıq və dəniz məhsullarının hərtərəfli bişdiyinə əmin olun.
Tez xarab olan qidaları aldıqdan və ya hazırlandıqdan sonra iki saat ərzində dərhal soyuducuda saxlamaq və ya dondurmaq lazımdır. Qida ilə birlikdə otaq temperaturu 32,2°C-dən yuxarı olarsa, tez xarab olan qidaları bir saat ərzində soyuducuda saxlamaq lazımdır.
Dondurulmuş qidaları otaq temperaturunda əritmək olmaz. Dondurulmuş qidaları əritməyin ən təhlükəsiz yolu onu soyuducuda əritməkdir. Mikrodalğalı sobanın "defrost" və ya 50% güc parametrindən istifadə edərək dondurulmuş qida əridilməlidirsə, o, dərhal bişirilməlidir.
Bir yeməyin təhlükəsiz şəkildə hazırlanması, təqdim edilməsi və ya saxlanması təmin edilmirsə, istehlak edilməməli və atılmalıdır. Otaq temperaturunda çox uzun müddət qalan yeməklər bişirməklə məhv edilə bilməyən bakteriya və ya toksinləri ehtiva edə bilər.
Qida zəhərlənməsi xüsusilə gənc uşaqlar, hamilə qadınlar və onların dölləri, yaşlılar və immun sistemi zəif olan insanlar üçün ciddi və potensial həyati təhlükəsi olan nəticələrə səbəb ola bilər. Bu şəxslər aşağıdakı qidalardan istifadə etməli və ya əlavə ehtiyat tədbirləri görməlidirlər:
- Feta və pasterizə olunmamış pendir növləri kimi yumşaq pendirlər
- Çiy və ya az bişmiş istiridye və midye kimi qabıqlı balıqlar və ya dəniz məhsulları
- Çiy və ya az bişmiş qırmızı və ya ağ ət
- Tərkibində çiy və ya az bişmiş yumurta olan xəmirlər
- Evdə hazırlanmış dondurma
- Lobya cücərtiləri və ya kələm kimi xam cücərtilər
- Pasterizə olunmamış şirələr
- Pasterizə olunmamış süd və süd məhsulları
AİB sədri Eyyub Hüseynov: “Azərbaycan Respublikasında Qida Təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə dair 2019-2021-ci illər üçün dövlət proqramının ikinci bölməsində Qida Təhlükəsizliyi sahəsində qlobal meyillər bölməsində qeyd olunur ki, ÜST-ün verdiyi məlumata görə dünyada hər il 600 milyon insan yəni, dünya əhalisinin hər 10 nəfərindən biri qida məhsullarından zəhərlənir. Hər il qida məhsullarından zəhərlənənlərin 420 min nəfəri ölür ki, bunun da 124 mini və ya 30 faizi 5 yaşınadək uşaqlardır. Mən bu rəqəm əsasında Azərbaycan əhalisi ilə bağlı tənasüb düzəltmişəm və məlum olub ki, ümumdünya göstəricisinə uyğun olaraq ildə 420 nəfər adam qida zəhərlənməsindən dünyasını dəyişməlidir. Əlbəttə biz bunu istəmirik. Lakin statistika belə göstərir.
Mən, 26 ildir istehlakçı hüquqlarını qoruyuram və hələ AQTA yaranmazdan öncə görmüşəm ki, Səhiyyə Nazirliyinin verdiyi məlumatlarda bir ildə 2-3 nəfərdən artıq göstərilib və o da birmənalı şəkildə istehlakçının öz günahından olub. Hələ mən 26 ildə görməmişəm ki, Azərbaycan həkimi kimi qidadan zəhərlənmənin səbəbini bir sənaye üsulu ilə hazırlanan malda görsün və Azərbaycan həkiminin əlini kəssən də bu cür mal haqqında bir sənəd verməz ki, hansısa sənaye üsulu ilə hazırlanmış maldan insan zəhərlənibdir. Bunun da səbəbi o idi ki, AQTA-dan qabaq insanların sağlamlığı keşiyində duran orqanla sertifikat verən orqan bir əldə birləşmişdir. Yəni, sənaye üsulu ilə bir maldan insan zəhərlənsəydi, gətirib həmin o dövlət orqanının verdiyi sertifikatı masanın üstünə qoyardı və maraqlar konflikti var idi. Ona görə ciddi cəhdlə gizlədilirdi.
Təəssüflər olsun ki, AQTA yarananda yenə də sertifikat verən orqanla qidanın təhlükəsizliyinə nəzarət edən orqan bir əldə birləşirdi. Dəfələrlə məsələ qaldırmışıq ki, bu orqanlar bir-birindən mütləq ayrılmalıdır ki, bir-birinə aponentlik etsin. Sertifikat verən orqan cavabdehlik daşımalıdır. Biz yenə də görürük ki, AQTA yaranandan bəri ildə zəhərlənmələrin sayı 4-5 nəfərdən artıq göstərilmir. Yenə də günahkar istehlakçının özüdür. Hələ mən görməmişəm ki, istehlakçının zəhərlənmədən dünyasını dəyişəndən sonra onun ailəsinə və ya əlil qalana kompensasiya verilsin. Ona görə biz təklif veririk ki, mütləq sertifikat verən orqan müstəqil olmalıdır və o qidanın təhlükəsizliyinə cavabdehlik daşımalıdır.
Təəssüflər olsun ki, AQTA-nın əsasnaməsində yalnız qidanın təhlükəsizliyinin təmin olunması məsələsi qalıb. Ona görə təəssüf edirəm ki, keyfiyyət məsələsi masanın üstündə qalıbdır. Yəni, Azərbaycan vətəndaşları tədrici zəhərlənmələrin qurbanıdırlar. Çünki keyfiyyətsiz qida tədricən insanları zəhərləyir. AQTA isə deyir ki, “biz elə edəcəyik ki, sizin əlinizdə tikəniz zəhərlənib ölməyəcəksiniz qorxmayın”. Bu yaxşıdır, zəruridir, lakin kafi deyil. Keyfiyyətsiz qida tədricən insanları zəhərləyə bilər.
Zəhərlənmələr yenə də gizlədilir. Çox az adamın bildiyi bir informasiyadır. 19 may 2021-ci ildə ölkənin çox-çox əhəmiyyətli, yüksək səviyyəli bir mərkəzində 20-yə qədər gənc zəhərləndi. Bu informasiya tam cəmiyyətdən gizlədildi. Hər il AİB-də olan bir primitiv cihazla mən kənd təsərrüfatı məhsullarının tərkibində nitritlərin miqdarını ölçürəm. Neçə illərdir ki, qarpız, yemiş və bir çox kənd təsərrüfatı məhsullarında nitratların miqdarının normadan artıq olduğunu görürəm. Təəssüflər olsun ki, AQTA bütün meyvə-tərəvəz satışı yerlərini xüsusi bir cihazla təmin etmir ki, orada bir yoxlama olsun, bəzi mallar gəlib götürülməsin
Kəndli torpağını nitratlarla zənginləşdirəndə, zərərvericilərlə mübarizə aparanda gərək Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin adamları onların yanında olsun. Çox təəssüf ki, bu məsələlər yoxdur.
Biz bu vəziyyətlə qətiyyən razı ola bilmərik. Ona görə də zəhərlənmələr ciddi cəhdlə gizlədilməklə bərabər bu proses gedir. Bu səbəbdən insanlar çox diqqətli olmalı, qidanın saxlanma qaydaları, buraxılma tarixi, son yararlılıq müddəti mümkün olan məsələlərə baxmalıdırlar. Qidaların soyuducuda saxlanma qaydalarına əməl etməlidirlər. Məsəl üçün qarpızlarda nitratların miqdarı illər boyu azalmır. Ona görə mən məsləhət görürəm ki, qarpızları indi hal-hazırda mövsümdür, çox yeməsinlər.
Ümumiyyətlə, 1 kiloqramdan artıq qarpız yemək məsləhət görülmür. Çünki müəyyən zəhərlənmə dozasına çata və insanlar ölə bilər. Təklif edirəm ki, bütün kənd təsərrüfatı məhsulları satılan yerlərdə xüsusi nitrat testerlər tətbiq olunsun. Orada alıcı da onu edə bilsin və satıcılar da malları yoxlayıb götürsünlər. Bu çox ciddi problemlərdən biridir. İnsanlar bilsinlər ki, Azərbaycanda nitratsız qarpız və yaxud nitratı az olan qarpız 4-5 kiloqramdan artıq olmur. Kəsəndə al-qırmızı rəngdə olur və içərisində ağ zoğlar olmur. Lakin nitratlı qarpız böyük olur, kəsəndə çəhrayı rəngdə olur, içərisində ağ zoğlar olur və nitratı az olan qarpızdan daha şirin olur. Bu cür qarpızlar təhlükəlidir”.
Təhlükəsiz qida tədqiqatçısı Asim Vəliyev: "Qida zəhərlənmələri daha çox yaz və yay aylarında müşahidə olunur. Ehtiyacdan artıq qəbul edilən qidalar da bəzən insanları xəstə edə bilir. Qida zəhərlənməsi bakteriya, virus, ya da parazitlərlə çirklənmiş hər hansı bir qida və içki qəbulu nəticəsində meydana gəlir. Qusma və ishalla müşahidə olunan qida zəhərlənməsinə ən çox səbəb olan mikroorqanizmləri belə sıralaya bilərik: Rota, adeno, hepatit A kimi viruslar, escherichia coli, salmonella, shigella, listeria, clostridia, helikobakteri növ bakteriyalar və parazitlərə yoluxan qidaların qəbulu qida zəhərlənməsinə səbəb olur.
Düzgün şərtlərdə mühafizə edilməyən, tərkibinə qatılan digər qida maddələrinə görə qidalar tez xarab ola bilir.
Qida zəhərlənməsi əlamətləri çox vaxt 2-3 gün müddətində özlüyündən keçir və hər hansı bir müalicəyə ehtiyac duyulmur. Bu müddətdə bol miqdarda su və yağsız maye qəbul etmək itirlmiş mayenin bərpa olması üçün vacibdir.
Qida zəhərlənməsi 24-48 saat ərzində özlüyündən keçməzsə, həkimə müraciət olunmalıdır.
Qida zəhərlənməsindən qorunmağı əsas şərtləri ümumi qida təhlükəsizliyi qaydalarına, gigiyena şərtlərinə riayət etmək, soyuducuda mühafizə edilməli qidalara diqqət etmək, paketlənmiş qidalardakı son istehlak tarixinə diqqət etmək vacibdir. Yeməkdən əvvəl və sonra əl yumaq, tualetdən sonra əlləri bol şəkildə su və sabunla yumaq, açıq şəkildə saxlanılan suyu içməmək və açıql şəkildə satılan qidaları almamaq lazımdır.
Yumurta, ət, toyuq, balıq kimi dəniz məhsulları, süd və süd məhsulları kimi tez xarab olan qidaları bişirdiyiniz və istidiyiniz zaman bunların təzə olduğuna diqqət edin. Konserv qutularında olan qidaların təzə olmasına mütləq diqqət edin. Botulizm dediyimiz və çox təhlükəli bir qida zəhərlənməsi zamanı zərərli orqanizmlər qaz çıxmasına səbəb olur və bu zaman bakteriyalarla yoluxmuş qida konservlərinin qapaqları və qutuları şişir. Bu baxımdan qapaqları şişmiş, əzilmiş, açdığınız zaman içindən hava çıxan, qapağından hava daxil olan qidalardan qəti şəkildə uzaq durmalıyıq.
Tez xarab olmağa meyilli qırmızı ət, toyuq və balıq kimi qidaları bişdikdən sonra otaq temperaturunda bir neçə saatdan çox saxlamaq olmaz. Məsələn ət yeməyi bişdimi ya yeyilməli, ya da soyuducuda saxlanmalıdır. Üstün örtüm milçək qonmasın, ertəsi günədək mətbəxdə qalsın, deyə saxlamaq qidanın xarab olmasına və qida zəhərlənməsinə səbəb ola bilər. Qidalar otaq temperaturunda çox qaldıqda mikroorqanizmlər çoxlamağa başlayır və nəticədə qida zəhərlənməsinə səbəb ola bilir.
Həmçinin meyvə və tərəvəzlərin yetişdirilməsi əsnasında heyvan və insan nəcsi bulaşmış sularla sulanması, qidaların hazırlanması əsnasında təmiz olmayan əllərlə təmas, çiy əti kəsmək üçün istifadə olunan eyni bıçaq və taxtanı, tərəvəzləri də doğrayarkən istifadə etmək də qida zəhərlənmələri üçün zəmin hazırlayır".
Ayşən Vəli