Alimlərin müxtəlif versiyaları var, qərəzli siyasi yanaşma da az deyil...
2020-ci ilin mart ayından Azərbaycanda elan edilən “COVİD-19” markalı, tibbi adı koronavirus olan pandemiyanın yayılması səbəbindən baş verən məhdudiyyətlər bu gün az da olsa qalmaqdadır. Yayın gəlişi ilə yoluxma sayı minimuma enən virus bu günlərdə yenidən özünü göstərməyə başlayıb. Bu il havaların nisbətən sərin keçməsi də yoluxma şəraitini münbitləşdirir. Pandemiyanın dünya ölkələrinə vurduğu ziyan hələlik tam olaraq hesablanmasa da az olduğunu da düşünmürük.
Bəs, elmə çoxdan məlum olan bu virusun yeni ştamı harada və necə yaranıb? Necə olub ki, yüz illərlə yoluxmaqda davam edən virus yeni adla peyda olaraq dünyanı yerbəyerindən etdi? Niyə bu xəstəliyə müstəqil məkildə müqavimət göstərən insan orqanizmi birdən-birı təslim oldu, aciz duruma düşdü? Bəli, burada bir az fikirləşməyə dəyər. Əcəba, son vaxtlar daha çox istehlak etdiyimiz geni dəyişdirilmiş qidaların (GMO) orqanizmimizdə yaratdığı boşalma səbəbindəndirmi, yoxsa immunitetimizə birbaşa zərbə üçün hesablanmış və hazırlanmış dərman vasitələrinin təsirindənmi bu hala düşmüşük? Bütün versiyalar qəbulediləndir, nə qədər ki, koronavirusun yaranma səbəbləri dəqiq bilinməyib, nə qədər ki, orqanizmimizə təsiri tam olaraq öyrənilməyib. Amma, olan budur ki, koronavirus bəşəriyyəti tam olaraq təslim etmədən ona qarşı önləyici mexanizmlər işə salındı və qısa müddət ərzində insanlar virusa qarşı vaksinlərlə təmin edildilər.
Qayıdaq virusun son ştamının harada və necə hazırlanmasına. Ştam morfoloji və fizioloji xüsusiyyətləri öyrənilmiş müəyyən mikroorqanizm növünün təmiz becərilməsi, yetişdirilməsi deməkdir. "Stam" alman sözü olub, "gövdə" mənasındadır. Belə olan halda yenə yuxarıdakı sualımızı təkrar etmək istəyirik. Yeni növ koronavirus ştamı laboratoriyadamı hazırlanıb, yoxsa təbiətin bizə göndərdiyi bəladır?
Birinci versiyaya görə, koronavirus laboratoriya mənşəlidir. Yəni, seleksiya yolu ilə və müəyyən məqsədlər üçün hazırlanıb. Bunu “The Lancet”-dən pandemiyanın səbəblərini araşdırmaq üzrə komissiyanın rəhbəri, Kolumbiya Universitetinin professoru Cefri Saks rəsmən təsdiqləyib. Onun sözlərini “The Epoch Times” qəzetinin “Truth Over News” layihəsi sitat gətirib.
Qərb alimləri koronavirusun laboratoriya mənşəyini rəsmən tanıyıblar
Sacks İspaniyada keçirilən son konfransda virusun mənşəyi haqqında danışıb. Layihənin müəllifləri bildiriblər ki, “The Lancet” komissiyasının nümayəndəsi onun yaradılmasının vacib detallarını göstərib. "Üstəlik, o, virusu yaratmaq üçün Amerika biotexnologiyasından istifadə edilib", deyə layihə rəhbəri bildirib.
O qeyd edib ki, ÜST nümayəndəsi Tedros Adhanom Qebreyesusun açıqlamalarından sonra Saksın sözləri diqqətə alınmayıb. O, avropalı siyasətçiyə Wuhan laboratoriyasının alimləri tərəfindən koronavirusun mümkün yaradılması barədə danışıb. Ötən il ABŞ hökuməti də bu versiyaya dair sübutların olduğunu bildirmişdi. Koronavirusun görünüşünün başqa bir versiyası deyir ki, o, 2019-cu ildə ABŞ-da yaradıla bilərdi.
Virusoloq, Moskva Dövlət Universitetinin professoru, biologiya elmləri doktoru Aleksey Aqranovski bildirib ki, COVID-19-un texnogen və təbii mənşəli versiyaları yalnız dolayı sübutlarla təsdiqlənir: "Alimlərin çoxu yalnız versiyalardan birini dəstəkləmir, əksinə, istənilən qəti mühakimələrə ehtiyatla yanaşırlar".
Başqa bir biologiya elmləri doktoru, Novosibirsk Dövlət Universitetinin (NSU) Virusologiya laboratoriyasının rəhbəri Sergey Netesov da bu barədə danışaraq bildirmişdi ki, elmi ictimaiyyətdə COVID-19-un mənşəyi ilə bağlı iki əsas fərziyyə var - təbii mənşəli və laboratoriyada hazırlanmış.
Aqranovskinin sözlərinə görə, alimlərə virusun təbii mənşəyini sübut edən aralıq variantları haqqında məlumat və ya laboratoriyada SARS CoV-2-nin inkişafı ilə bağlı konkret məlumat lazımdır: "Sonra virusun mənşəyini daha dəqiq mühakimə etmək mümkün olacaq".
Fundamental və Tərcümə Tibb üzrə Federal Tədqiqat Mərkəzinin (FRC FTM) xüsusilə təhlükəli infeksiyalar laboratoriyasının rəhbəri, virusologiya üzrə professor Aleksandr Çepurnovun da öz versiyası var. O, bildirib ki, virusun süni mənşəyinə inanmır. Bununla belə, o, virusun fərqli şəraitində dəyişməsinin hələ də mümkün olduğunu açıqlayıb: “Mən tam olaraq təsəvvür edirəm ki, Amerika tərəfinin çinliləri müxtəlif qrantlarla fəal şəkildə həvəsləndirdiyi bu virusun təsir dairəsini öyrənməklə, elm adamları bu prosesdə insan reseptorunda “otura” biləcək variantı seçə bildilər. Viruslarla işləyərkən kimsə təsadüfən yoluxa bilər və virus insanlar arasında yayıla bilər".
Rusiyalı daha bir alimin açıqlaması maraq doğurur. Ali İqtisadiyyat Məktəbinin Səhiyyə İqtisadiyyatı İnstitutunun direktoru Larisa Popoviçin sözlərinə görə, virusun süni mənşəyi ilə bağlı məlumatları təsdiqləmək üçün konkret arqumentlər lazımdır: “Viruslar təbii şəkildə yaranır. İqlim dəyişikliyi və ekosistemlərdə baş verən anomaliyalar virusların mutasiyasını tezləşdirə və sürətləndirə bilər. Sui-qəsd, yəni virusun bilərəkdən yayılması nəzəriyyələri isə cəfəngiyatdır".
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) baş direktoru Tedros Qebreyesus xatırladıb ki, COVID-19 bütün planet üzrə yürüşünü davam etdirir və həftədə 50 min insanın ölümünə səbəb olur. ÜST-ün baş direktorunun sözlərinə görə, son vaxtlar qlobal miqyasda COVID-19-dan ölüm nisbəti azalmaqdadır. Bu günkü rəqəmlər ötən ilin indiki vaxtına görə ən aşağı göstəricidir, baxmayaraq ki, hələ də qəbuledilməz dərəcədə yüksəkdir - həftədə 50,000 ölüm. Həqiqi rəqəm daha çox ola bilər. Eyni zamanda, bir çox ölkələrin yeni xəstəliklər və ölüm dalğası ilə üzləşdiyi Avropa istisna olmaqla, bütün regionlarda ölüm nisbəti azalır.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının rəhbəri bildirib ki, koronavirusdan ən yüksək ölüm səviyyəsi peyvəndlərin aşağı olduğu ölkələrdə müşahidə olunur. Bu günə qədər dünyanın 56 ölkəsi cari ilin sentyabr ayının sonunadək əhalinin 10%-lik peyvənd edilməsi məqsədinə nail ola bilməyib. Onların əksəriyyəti Afrika ölkələridir. Eritreya və KXDR kimi ölkələr ümumiyyətlə, immunizasiya kampaniyasına hələ də başlamayıb.
Mütəxəssislər “COVİD-19” virusunun mənşəyinin sirr olaraq qalacağından qorxurlar. İsveçrə virusoloqları, virusun laboratoriya qəzasının nəticəsi ola biləcəyi tezisini vaxtından əvvəl tərk etməmək barədə xəbərdarlıq edirlər. Ancaq bunun doğru olub-olmaması sualına hələ də cavab vermək şansımız olan fürsət pəncərəsi tezliklə bağlanacaq. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının “COVID-19” pandemiyasının səbəblərini araşdırmaq tapşırığı alan elm adamları bu yaxınlarda “Nature” jurnalında dərc olunan məqalədə məsələyə aydınlıq gətirmək üçün vaxtımızın çox qalmadığı barədə xəbərdarlıq ediblər. Cenevrə İnkişaf etməkdə olan Viral Xəstəliklər Mərkəzinin virusoloqu və direktoru İzabella Ekkerle qeyd edib ki, indi pandemiyanın əsl səbəbindən daha çox günahkarı tapmaq daha vacibdir.
Digər məşhur isveçrəli virusoloq, EPFL-in xarici linki Didier Trono da hesab edir ki, problem indi elmi deyil, daha çox siyasidir. Bununla belə, o, həqiqətən nə baş verdiyini birmənalı şəkildə öyrənmək perspektivinə bədbindir: “Biz son cavabın elmi çətinliklər və potensial siyasi nəticələrə görə alınmayacağına hazır olmalıyıq, lakin tədqiqatın bu mərhələsində hələ də inanırıq ki, heyvandan insanlara ötürülmə variantı ən çox ehtimal olunan variant hesab edilsin”.
Şəffaflığın olmaması
“COVID-19” virusunun mənşəyinin axtarışı mürəkkəb və mübahisəli bir prosesdir. Virusun bütün dünyaya yayıldığı ölkə olan Çin əvvəlcə düymələri basdı və əməkdaşlığa o qədər də həvəs göstərmədi. Son vaxtlara qədər Pekin dünya ictimaiyyətinə öz məlumatlarının və virus nümunələrinin tam çeşidinə girişi inadla rədd edirdi.
Ancaq bu yaxınlarda ÜST rəhbəri virusun səbəblərini dərindən araşdırmaq üçün Çinə müstəqil ekspertlər qrupunu göndərməsinə mane olan "şəffaflığın olmaması" olduğunu söyləyib. Bu missiyanın ardınca dərc edilən ÜST hesabatına görə, Cenevrədən olan nümayəndələr qrupu ümumiyyətlə, ilk 14 günü Wuhanda karantində keçirərək çinli mütəxəssislərlə yalnız video söhbət vasitəsilə əlaqə saxlaya biliblər. Nəticədə, çinlilər avropalı mütəxəssislərə yalnız "sanitariya məsafəsinə riayət etmək” və "sağlamlıq vəziyyətinə nəzarət etmək" kimi qaydalara əməl etməyi məsləhət görüblər. Bir sözlə avropalıların “ağzını yelə veriblər”.
ÜST-nin Çindəki elm missiyasına rəhbərlik edən danimarkalı alim Peter Ben Embarek bu yaxınlarda Çin rəsmilərinin onun komandasının üzvlərinə təzyiq göstərdiyini etiraf edib. Bildirib ki, onlar bu nəzəriyyədən əl çəksinlər.
Bütün bu açıqlamalar və “natamam məlumatlarla” ÜST-ə üzv olan bir neçə dövlət, o cümlədən ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada və Avstraliya qərargahı Cenevrədə yerləşən bu təşkilatı sərt tənqid ediblər. Elmi ictimaiyyət də tezliklə öz sözünü deyib. Belə ki, dünyanın hər yerindən olan 17 ekspert, o cümlədən Bazel Universitetinin professoru və virusların təkamülü üzrə mütəxəssis Richard Neher “External link, ScienceExternal reference” jurnalında dərc olunan açıq məktubda pandemiyanın mənşəyi və səbəbləri barədə "daha obyektiv və şəffaf şəkildə" danışıblar. Məktubu imzalayan alimlər "hər iki nəzəriyyənin (laboratoriya qəzası və virusun heyvandan insana ötürülməsi) düzgün nəzərə alınmadığını və təhlil edilmədiyini" xüsusi olaraq qeyd ediblər: "Biz hər iki fərziyyəni çox ciddi qəbul etməliyik, heç olmasa kifayət qədər ilkin məlumatımız olana qədər".
Ümumilikdə ÜST virusun şübhəli ev heyvandan (kiçik at nalı yarasası və ya Rhinolophus ferrumequinum) insanlara ötürülməsinin dörd mümkün yolunu müəyyən edib:
1) birbaşa təbii fokal (zoonoz) yayılma - yarasalardan birbaşa insanlara, ən çox ehtimal olunan ssenari hesab olunur;
2) "ara ev sahibi" vasitəsilə - yarasalardan başqa heyvana və sonra insanlara, bu da mümkün versiyalar siyahısından çıxarılmır;
3) qida (trofik) zənciri boyunca - orqanizmlərin qrupları (bitkilər, heyvanlar, göbələklər və mikroorqanizmlər) arasında əlaqələr sistemi, burada maddə və enerji bəzi fərdlərin başqaları tərəfindən yeyilməsi ilə ötürülür (bu mümkün səbəb hesab olunur);
4) laboratoriya qəzası (bu ssenari rəsmi olaraq son dərəcə qeyri-mümkün hesab olunur).
“Aralıq ev sahibinin” olması fərziyyəsi üzərində çox dayanılır. Elm adamları hazırkı “Sars-Cov-2” ilə genetik olaraq yaxından əlaqəli olan yarasa koronavirusunu bilsələr də, bu iki virus bir neçə onilliklərlə bir-birindən ayrılır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hesabatına görə, bu hal bir növ "itmiş halqa"nı göstərir, yəni başqa növə aid hansısa heyvan orqanizmi olmalı idi ki, bu da sonda insanlarla insanlar arasında "körpü" rolunu oynasın, məsələn, yarasalar.
"Bəlkə də nə baş verdiyini heç vaxt təfərrüatı ilə bilməyəcəyik" deyən İzabella Ekkerle virusun mənbəyini tapmağın çətin və vaxt aparan bir iş olduğunu deyib. Virusoloq "Axtarış başa çatana qədər yoluxmada aralıq olaraq iştirak edən ev heyvanları yox ola bilər", deyib.
İndi təbiətdə dolaşan demək olar ki, bütün viruslar heyvanlardan insanlara və əksinə ötürülən patogenlər sinfinə aid olan zoonotik təbiətlidir. Meşələrin qırılması zamanı və ya məsələn, sənaye kənd təsərrüfatı strukturlarının inkişafı nəticəsində heyvanların və bitkilərin təbii yaşayış yerlərinin aktiv antropogen məhvini nəzərə alsaq, bu fenomen getdikcə daha geniş yayılacaqdır. Eyni zamanda, laboratoriyalarda “qəzalar” və “fəlakətli sızmalar” da istisna deyil.
V.VƏLİYEV