Tarixi abidələri necə qorumalıyıq? <span class="red">- ARAŞDIRMA</span>

Tarixi əsərlər əvvəlki dövrlərdən və əvvəlki sivilizasiyalardan miras qalmış əsərlərdir. Bu yazıda dünyanın ən təsirli yerlərini, tarixini ən gözəl şəkildə əks etdirən, mədəniyyət qoxuyan yerlərin bütün təfərrüatları ilə təsvir edəcəyik. Səyahət etməyə hazırsınız?

Bu əsərlər öz memarlıq gözəlliyi ilə yanaşı, onların tikildiyi tarix haqqında bizə müfəssəl sənəd təqdim edir və o dövrü anlamağımıza kömək edir. Ona görə də tarixi abidələri qorumalıyıq. Tarixi abidələri qorumaq üçün müəyyən tədbirlər görə bilərik. Gəlin birlikdə bu davranışlara nəzər salaq:

1. Ətrafımızdakı tarixi abidələrə sprey boya ilə heç nə yazmamalıyıq.

2. Ətrafımızdakı tarixi abidələri qorumalı, onlara müxtəlif fiziki zərər vurmaqdan çəkinməliyik.

3. Turşulu maddələrin tarixi abidələrə zərər verdiyini bilirik, ona görə də imkan daxilində şəxsi avtomobil əvəzinə ictimai nəqliyyatdan istifadə etməliyik.

5. Bu tarixi əsərlər və onların əhəmiyyəti haqqında ətrafımızdakı insanlara məlumat verə bilərik. Bu yolla biz bir şüur yaradırıq.

6.İcazəsiz heç bir qazıntı aparmamalıyıq.Bu əşyaları axtarmaq üçün boş qalan tarixi əsərlər gördükdə müxtəlif dövlət qurumlarına məlumat verməliyik.

Bu ada, türkcə "Pasxa adası" olaraq da bilinir, Sakit okeanda Çili adasıdır. 1995-ci ildə YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına layiq görülmüş bu gözəl adada yaşayan Rapa Nui xalqından miras qalmış 887 Moai monumental insan heykəli var. Heykəllərin üzərindəki nəhəng və təsirli şəkildə oyulmuş başlar diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, ada indiki adını 1722-ci ildə Pasxa bayramı ərəfəsində olan Yakop Roqqevinin ticarət gəmisi ilə yerə enməsi ilə əlaqədar almışdır. Bu gün dünyanın ən turistik adalarından biri olan Pasxa adasına Çilidən və ya Tahitidən 5 saatlıq uçuşla çata bilərsiniz və Santyaqodan LAN Çili hava yolu ilə də eyni şəkildə çata bilərsiniz.

Siyahımızın ikinci pilləsində adınız UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına yazılmış və eyni zamanda Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsindən biri seçilən Maçu Pikçu var.

Bu günə qədər çox yaxşı qorunub saxlanılan İnka Qədim Machu Picchu şəhəri Cənubi Amerikanın ən çox turist cəlb etdiyi yer olduğu üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Arxeoloqlar iddia edirlər ki, ispan dilində “Köhnə zirvə” mənasını verən bu yer 1438-1472-ci illər arasında İnka İmperatoru “Paçakuti” üçün tikilib. İl boyu açıq olan Machu Picchu-ya çatmaq üçün Kuskodan Aquas Calientesə (bir neçə kilometr aralıda olan şəhər) qatarla getmək olar və 2 saat yarım piyada gedə bilərsiniz. Cusco-dan Machu Picchu-ya çatmağın başqa bir yolu təbiətə daha faydalı alternativ olaraq bir neçə günlük İnka turu və gəzinti etməkdir.

“Xilaskar Məsih” kimi də tanınan bu nəhəng Məsih Heykəlinin tikintisinə 1922-ci ildə Braziliyanın yaranmasının 100-cü ildönümündə başlanılıb və 1931-ci ildə tamamlanıb və heykəli hər il 1 milyona yaxın turist axınına məruz qalır.

Cənubi Amerikanın parlayan ulduzu, Xilaskar Məsih heykəli 710 metr hündürlüyü, təxminən 40 metr uzunluğu və 30 metr eni ilə dünyanın ən böyük art deko heykəli kimi tanınır. Piyada getmək istəməyənlər üçün gediş-gəliş tramvay variantı da var. Yay-payız dövründə böyüklər üçün 16 dollar, qış-yaz dövrlərində isə 19,5 dollar, 5-11 yaş arası uşaqlar üçün semestrdən asılı olmayaraq 13 dollar, Braziliyada yaşayan 60 yaşdan yuxarı şəxslər üçün giriş haqqı hər iki semestr üçün keçərli olan 6,5 dollardır.

Qvatemala tropik meşələrində yerləşən, YUNESKO-nun Ümumdünya İrsi Abidəsi olan Tikal, öz dövründən qalan strukturlar arasında ən yaxşı qorunan Maya şəhər dövlətidir. Tikal üçün isə onun o dövrdə Maya siyasətinin, iqtisadiyyatının və hərbi əməliyyatlarının çoxuna nəzarət edən dominant qüvvə olduğu iddia edilir.

Klassik dövrdə piramidaların və böyük sarayların tikildiyi və çiçəklənən Maya sənətinin heroqlif yazıları, monumental heykəlləri və vaza rəsmləri ilə təmsil olunduğu Tikala getmək üçün təyyarə ilə Belize, Flores və ya Danqriqaya gedə və sonra avtobusa minə bilərsiniz. Musson yağışlarına tutulmamaq üçün may-oktyabr ayları istisna olmaqla, digər aylarda getməyinizi tövsiyə edirik.

"Axan İtza" kimi oxunan və Meksikanın Yukatan yarımadasında Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsindən biri olan Chichen Itza, Meksikada ən çox ziyarət edilən ikinci arxeoloji ərazidir və siyahımızda 5-ci yerdədir.

Hərfi mənada "İtza quyusunun ağzında" mənasını verən bu yer Amerikanın ən əhəmiyyətli Maya tarixi binalarından biri olması və son illərdə çoxlu bərpa işləri aparması ilə tanınır.

Hər gün saat 8.00-17.00 arası açıq olan sayta giriş haqqı təxminən 10 dollardır. Onu da qeyd edək ki, 12 yaşdan aşağı uşaqlar üçün giriş bileti pulsuzdur.

ABŞ-ın Nyu-York ştatındakı “Azadlıq adası”nda ucaldılan “Azadlıq heykəli” və ya “Azadlıq heykəli” kimi tanınan bu heykəldən yəqin ki, xəbərimiz yoxdur. Fransanın ABŞ-ın yaranmasının 100-cü ildönümündə hədiyyə etdiyi heykəlin sağ əlində məşəl, sol əlində isə ünvan var.

Heykəlin başındakı tacın 7 guşəli ucu 7 qitəni və 7 dənizi təmsil edir və lövhədə İstiqlal Bəyannaməsinin 4 iyul 1776-cı il tarixi yazılıb. Hər zaman ziyarətçilərin üzünə açıq olan Azadlıq Heykəlinə bərə minməklə, pilləkənləri məşələ qalxaraq və Nyu-York limanını quş baxışı ilə seyr etməklə çatmaq mümkündür.

YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil olan başqa bir yer olan tarixi Stonehenge abidəsinin eramızdan əvvəl 3000-2000-ci illər arasında tikildiyi güman edilir. Ölçüləri böyük olan bu daşlar bütövlükdə nəzərə alındıqda periferik forma alır.

İnşa edildikdən sonra 500 il ərzində İngiltərənin ən böyük qəbiristanlığı olaraq istifadə edilən Stonehenge üçün aparılan araşdırmaların nəticələrinə görə, onun inşasında məqsəd günəş-kosmos rəsədxanası, günəş saatı və ya UFO eniş yeri kimi istifadə etmək idi.

Stonehenge giriş haqqı təxminən 23,50 dollardır. Buraya maşınla və ya turla çatmaq da çox asandır. Nəzərə alın ki, avtomobillə getdiyiniz zaman əlavə ödəniş etməli olacaqsınız, çünki turlar daha sərfəli olur.

Rus dilində “qala” mənasını verən Kreml Rusiyanın bir çox şəhərlərinin mərkəzində yerləşir. Ən məşhurları Moskvadakı Kreml Sarayı olan bu qalaların ABŞ-dakı “Ağ Ev”ə strukturca bənzədiyi düşünülür.

1482-1495-ci illər arasında tikilmiş və o vaxtdan bu yana ölkədə dövlət başçılarını qəbul edən Kreml bu gün Rusiyanın simvolu rolunu almışdır.

İçəri girmək üçün uzun növbələr olduğundan, biletinizi əvvəlcədən almanızı və Kreml Sarayının hər bir küncünə baş çəkmək üçün ən azı bir gün ayırmağınızı tövsiyə edirik.

Keçmiş adı ilə Konstantinopolun Ayasofyası da dünyanın ən nüfuzlu yerləri sırasındadır. Adındakı “aya” sözü “müqəddəs, övliya”, “sofya” isə “hikmət” mənasındadır və bütövlükdə baxıldığında “müqəddəs hikmət” mənasını verir və Ayasofya məscidində kitabxana, minbər, mehrabdır. Dekorasiyasında ən çox tavan mozaikaları ilə diqqəti cəlb edən burada təbliğat kürsüləri və taxta balustradlar var.

916 il kilsə, 482 il məscid kimi istifadə edilən Ayasofya 1935-ci ildən muzey olaraq ziyarətçilərini qəbul edir. 2020-ci ildən etibarən məscid olaraq yenidən açıldı. Ayasofya kimi Türkiyənin digər tarixi yerlərini kəşf etmək üçün Türkiyənin 20 Ən Populyar Tarixi Yeri haqqında məqaləmizi oxuya bilərsiniz.

Yunan ilahəsi Afinaya həsr olunmuş qədim məbəd olan Parthenon, təxminən eramızdan əvvəl 447-ci ildə Afina İmperatorluğunun yüksəlişi ilə inşa edilmiş, lakin eramızdan əvvəl 480-ci ildə farsların işğalı zamanı qismən dağıdılmışdır. Məbədin xarabalıqda olmasına baxmayaraq, hələ də Avropanın ən məşhur yerlərindən biri kimi yadda qalmağı bacarır.

Qızıl nisbətin ilk tətbiqlərindən biri olduğu üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən Parthenonun eninin hündürlüyünə nisbəti də bunu sübut edir. Qədim Yunanıstandan miras qalmış artefaktlara nəzər salsaq, ən məşhur Parthenon məbədi Yunan memarlığının ən böyük əsəri hesab olunur. Xüsusilə məbədin xarici hissəsindəki heykəlin Yunan sənətinin ən yüksək nöqtəsi olduğu düşünülür. Giriş böyüklər üçün təxminən 15 dollar, uşaqlar üçün pulsuzdur.

Flavianus Amfiteatrı olaraq da bilinən və Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsindən biri olan və pulsuz giriş səbəbiylə xüsusilə hər ayın ilk bazar günü çoxlu turist cəlb edən Kolizey İtaliyanın ən turistik şəhərlərindən biri olan Romada yerləşir.

Mədəniyyəti, incəsənəti və memarlığı ilə turizmini təmin edən gözəl İtaliyadakı Kolizey Sezarın gəzdiyi, qladiatorların döyüşdüyü arenada yerləşdiyi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əsrlər boyu tədricən dağılmasına baxmayaraq, hələ də çoxlu turistləri cəlb edir. Onun düz yanındakı Forumda Palatine Hill də mütləq görülməli yerdir və Kolizey bileti alanlar Foruma pulsuz daxil ola bilərlər. Palatine təpəsinə daxil olmaq üçün 21 dollar, Kolizey üçün isə 14 dollar ödəniş var.

İspaniyanın Əndəlus bölgəsindəki Qranada şəhərində yerləşən və Əlhambra Sarayı kimi tanınan Əlhambra öz dövrünü, ərəb memarlığını və İslam sənətini əks etdirir.

Şəhər mərkəzindən piyada belə asanlıqla gedə bilən Əlhamra Sarayı dağıdılmasına baxmayaraq sağ qaldığı üçün YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir.

Onun başına gələn dağıdıcılıqdan danışanda söhbət son dövrlərdən getmir, Napoleon istilası zamanı kazarma kimi istifadə ediləndə az qala partladılmışdı, lakin buna baxmayaraq, yenidən bərpa işləri sayəsində əvvəlki gözəlliyini bərpa etmişdir. Bağları və memarlıq möcüzələri ilə Qranadanın ən gözəl mənzərələrindən birinə malikdir.

Giriş haqlarına nəzər salsaq, 12 yaşdan kiçik uşaqlar üçün pulsuz, böyüklər üçün isə təxminən 16 dollardır. Aprelin 1-dən oktyabrın 14-dək saat 8.30-20.00, 15 oktyabr-31 mart tarixləri arasında isə saat 8.30-18.00 arasında açıq olan saraya əvvəlcədən yer ayırmağınızı tövsiyə edirik.

Sonrakı başqa bir YUNESKO-nun Ümumdünya İrsi Abidəsidir. Burada Şimali Afrikanın ən yaxşı qorunan xarabalıqları yerləşir.

Volubilis özü Mərakeş və Rabat arasında yerləşən arxeoloji ərazidir. Volubilis abidəsinin özünəməxsus hissləri var, çünki şəhərin çox hissəsi xilas edilməyib. Əgər izdihamdan uzaqda tarixlə tək qalmaq istəyirsinizsə, fürsət sizə çatıb. Hər gün açıq olan Volubilis-ə giriş cüzi məbləği 2 dollardır.

Dünyanın 7 Möcüzəsindən biri seçilən və Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsi siyahısına fəxri üzv seçilən piramidaların əksəriyyəti əsrlər əvvəl fironlar və onların arvadları üçün tikilib. Ən böyüyü Xeops Piramidası olan Giza Piramidaları, Xafre Piramidası və Mikerinos Piramidası ilə birlikdə cəmi 3 möhtəşəm tikilidən ibarətdir.

Midan Təhrirdən qalxan avtobuslara minərək dünyanın ən məşhur yerlərindən biri olan Misir piramidalarına gedə, gəldiyiniz zaman isə birbaşa dəvə və ya atla piramidalara gedə bilərsiniz.

Hər gün saat 07.00-17.00 arasında açıq olan Giza Piramidalarının ümumi giriş haqqı təxminən 3,5 dollardır və piramidalara daxil olmaq üçün əlavə 5,5 dollar ödəmək lazımdır.

Qayaların rənginə görə "Rəqmu" və ya "Qızılgül şəhəri" kimi də tanınan Petra İordaniyada Ölü dənizlə Aqaba körfəzi arasında yerləşən qədim bir şəhərdir.

Petra, təxminən 100 kvadrat kilometr ərazidə qumdaşı qaya bloklarına oyulmuş amfiteatr, məzarlar, relyeflər və məbədlərdən ibarətdir. Onların arasında ən məşhurları Roma Amfiteatrı, Kral Türbələri adlanan kral məzarları, Roma Yolu, Əl-Deyr Monastırı, Qəsr Əl-Bintdir.

YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısında yer alan Petra da Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsi siyahısındadır. Transformers, İndiana Cons, Mortal Kombat, Sinbad və Pələngin Gözü, Mumiya Qayıdışı kimi bir çox filmin çəkildiyi qədim Petra şəhərinin simvolu El Hazne (Xəzinə) 1 kilometrlik dar keçiddən keçdikdən sonra peyda olur. Siz Ammandan 3 saatlıq maşınla Petraya çata və ya tur şirkətləri ilə gedə bilərsiniz.

Daha əvvəl təklif etdiyimiz kimi, Intrepid Petraya bir neçə günlük turlar təşkil edir və səhər saat 06:00-dan axşam 18:00-a qədər açıq olan qədim Petra şəhərinə giriş haqqı təxminən 70,50 dollardır.

Moğol İmperatorluğunun 5-ci hökmdarı Şah Cihanın gənc yaşlarında vəfat etmiş həyat yoldaşı Ərcümənd Banu Begüm (Begüm Mümtaz Mahal) üçün tikdirdiyi Tac Mahal bu gün İslam ziyarətgah memarlığının ən qiymətli əsərlərindən biridir.

Təbii ki, Hindistanın ən çox turist cəlb edən və ildə təxminən 3 milyon turisti qəbul edən bu memarlıq şah əsəri artıq YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısında öz yerini tutub. Qiymətli daşlarla işlənmiş mərmər oymalarından başqa, füsunkar təsir bağışlayan möhtəşəm əsas türbə su yolları müxtəlif ağaclar və fəvvarələrlə əhatə olunmuşdur.

Cümə günündən başqa hər gün saat 8.00-15.00 arası ziyarətçilərini qəbul edən Tac Mahala giriş uşaqlar üçün pulsuz, böyüklər üçün isə təxminən 14.50 dollardır.

Azərbaycanda YUNESKO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil olan abidələr:

Şirvanşahlar sarayı və ya Şirvanşahlar saray kompleksi — Şirvanşahlar dövləti hökmdarlarının Bakı şəhərində yerləşən köhnə iqamətgahı. Kompleksə saraydan başqa Divanxana, Şirvanşahlar türbəsi, Şah məscidi, Saray hamamı, ovdan, saray alimi Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi və Keyqubad məscidinin qalıqları daxildir.

1964-cü ildə saray kompleksi "Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi" Dövlət tarixi-memarlıq qoruq-muzeyi elan edildi. 2000-ci ildə unikal memarlıq və mədəniyyət kompleksi Bakı şəhərinin qala divarları ilə əhatə edilmiş tarixi hissəsi — İçərişəhər və Qız qalası ilə birlikdə YUNESKO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edildi. 2001-ci ildə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi qeydiyyata alındı. Müasir dövrdə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan memarlığının incisi hesab edilir.

Qız qalası — Bakının, eləcə də Abşeronun ən möhtəşəm və sirli memarlıq abidəsidir. Qala qədim qala divarlarının cənub-şərq hissəsində, dənizkənarı parkın (bulvar) yaxınlığında yerləşən tarixi abidədir. Uca qüllə şəkilli bu nadir abidənin açılmamış tarixi-memarlıq problemləri çoxdur. Hündürlüyü 28 m, diametri birinci mərtəbədə 16,5 m-dir. Birinci mərtəbədə divarın qalınlığı 5 m-ə çatır. Qalanın daxili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Hər mərtəbə yonma daşlarla tikilmiş, günbəz formalı tavanla örtülmüşdür. Qala 1964-cü ildən muzey kimi fəaliyyət göstərməyə başlamış, 2000-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır.

"İçərişəhər", xalq arasında həm də "Qala" və ya sadəcə "Qədim şəhər" kimi tanınan tarixi məhəllə Bakının ən qədim hissəsi, həmçinin tarixi-memarlıq qoruğudur. Bakının ən qədim hissəsi olan İçərişəhər, yaxşı qorunmuş qala divarları ilə əhatə olunub. 221 000 m² sahəyə malik olan qoruq ərazisində 1300-dən çox ailə yaşayır. 1977-ci ildə İçərişəhər tarix-memarlıq qoruğu elan edilib, 2000-ci ildə isə UNESCO nun Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş ilk obyektdir.

Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu – Azərbaycan ərazisində,Bakı yaxınlığında arxeoloji abidələr kompleksinin mühafizə edildiyi qoruq. Qoruq Qaradağ rayonunun Qobustan qəsəbəsində, paytaxt Bakıdan 55 km (yol ilə 65 km) məsafədə yerləşir. Burada eləcə də muzey fəaliyyət göstərir. Qoruqda əsasən Mezolit (orta daş dövrü) abidələri sərgilənir. Burada mağaralar, bulaqlar və s var. Qobustanda tapılan maddi mədəniyyət qalıqları kompleksinin tarix və mədəniyyət üçün müstəsna əhəmiyyətini nəzərə alan Azərbaycan SSR-in Nazrilər Soveti 1966 – cı il 9 sentyabr tarixli qərarı ilə Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu elan etmişdir. Qoruq əsasən üç dağın (Böyükdaş, Kiçikdaş və Cingirdağ) yerləşdiyi böyük bir ərazini əhatə edir. 2007 – ci ildə UNESCO nun Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilmişdir.

Şəki xan sarayı — Azərbaycanın Şəki şəhərində yerləşən keçmiş xan sarayı. Hal-hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərir. Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun ərazisində yerləşən saray dünya əhəmiyyətli tarix və memarlıq abidəsidir. XVIII əsrdə fars stilində inşa edilmiş saray binası şəhərin şimal-şərq hissəsində, qala divarları ilə əhatə olunmuş ərazidə yerləşir.

30 metr uzunluğa malik olan iki mərtəbəli saray 300 m2 sahəyə, 6 otaq, 4 dəhliz və iki güzgülü eyvandan ibarətdir. Sarayın fasadı ov və döyüş səhnələrini əks etdirən süjetli təsvirlər, həmçinin həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilmişdir. Fasadın tam mərkəzində müxtəlif rəngli şüşələrdən yığılmış iri şəbəkə-pəncərə yerləşir. Sarayın rəngli şüşələrdən yığılmış şəbəkə-pəncərələri daş çərçivələrə oturdulmuşdur.
Özündə həm də xalq yaşayış binalarının xüsusiyyətlərini daşıyan saray binası, Qafqazda XVIII saray memarlığının ən gözəl nümunələrindən biri olmaqla, həm də İslam Şərqinin memarlıq incilərindən biri hesab edilir. Şəhərin tarixi mərkəzi ilə birlikdə saray 2019 – cu ildən UNESCO nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

SİA dünyada və Azərbaycanda olan tarixi abidələrlə bağlı araşdırma apararaq sosioloq, din xadimi və ekspertlərin fikirlərini öyrənib:

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi sədrinin müavini Fuad Nurullayev: Təbii ki, bütün dünyada mədəni abidələrə yanaşma eynidir. Amma burada neqativ hallara da rast gəlmək olur ki, dünyanın bir çox ölkələrində bəzən bu mədəni tarixi abidələrə yanaşma dünya insanını narahat edir. Əlbəttə ki, dünyada olan bu münaqişələr bir çox tarixi və mədəni abidələrin dağıdılmasına, hətta yerlə yeksan olunmasına və onlara qarşı hörmətsizliyə bir çox addımlara gətirib çıxarıb. Məsələn, dünyanın bir çox ölkələrində baş verən bu münaqişələr, müharibələr, qarşıdurmalar var ki, istər ərəb ölkələrində, istər Asiya ərazisində, Əfqanıstan başqa ölkələrdə baş vermiş bir çox müharibələr, münaqişələr onu göstərdi ki, bir çox tarixi abidələrə qarşı dağıdıcı addımlar atıldı. Bu 30 ildə bizim xalqımız da erməni təcavüzkarları tərəfindən bunları yaşadı. Yəni, 30 il ərzində erməni işğalçıları Azərbaycan torpaqlarını işğal etdi və o torpaqlarda nələr varsa onları bacardıqları qədər darmadağın etdilər. Məsələn, tarixi abidələrimizi yerlə yeksan etdilər, Azıx mağarasına kimi dağıtdılar. Xüsusən də milli, dini, mənəvi, tarixi nələrimiz varsa bacardıqları qədər onları dağıtmağa səy göstərdilər və onlara hörmətsizlik addımları atdılar. Məsələn, bizim dini ocaqlarımız, dini məbədlərimiz, məscidlərimiz, ziyarətgahlar var ki, orda çox qədim tarixə malikdir, bacardıqları qədər onları dağıtdılar və onları hörmətsiz səviyyəyə gətirdilər. Hətta bir çox məscidlərdə istər Ağdamdakı məscid, istər Zəngilandakı məscid, istər Şuşadakı məscid əksəriyyətində müxtəlif heyvanların tövlələrinə oranı çevirdilər və bacardıqları qədər də müəyyən rayonlarda olan nə qədər dini, mədəni abidələr varsa onları dağıtdılar. Amma bu gün ümumdünyada belə bir birlik var. Dünyanın mədəni irsinə ehtiram və hörmət, xüsusən də, bir çox abidələr dünyada YUNESKO-nun mədəni irsinə daxil edilir və eynilə Azərbaycandakı İçərişəhər kimi və bir çox qədim abidələrimiz var, Suraxanıdakı Atəşgədə və bugün Qarabağımızda olan bir çox qalan o nişanələr ki var onlar da YUNESKO-nun mədəni irsinə bir abidə olaraq sıralanıb və daxil edilib. Qalanlarını da daxil edirlər. Bunlar bütün dünyanın yəni, dünya ictimaiyyəti üçün qorunan abidələrdir ki, ağıllı insanlar, dünyaya sülh istəyənlər, dünya mədəniyyətinə töhfə verənlər çalışırlar ki, bu mədəni tarixi abidələr yaşansın və bizdən sonra yaşanan nəsil hansı ölkədə olur olsun, onlar bunları görsünlər, öyrənsinlər, onunla bəhrələnsinlər və insanlıq tarixi yaşansın. Dinimiz də bizə bunu tövsiyə edir, bizi bu yola dəvət edir ki, biz insanlığa hörmət və ehtiramla yanaşaq və bütün dünya insanlarının mədəniyyətinə hörmət və ehtiramla yanaşaq, bütün dünya dinlərinin bugün dünyada olan nə nişanələri varsa onlara hörmət və ehtiramla yanaşaq, onların hörmətini qoruyaq. Bunun üçün də mədəni irs, tarixi irs qorunmalıdır ki, insanlıq yaşansın. Kimlər bu işdə fəaldılar, kimlər bu işdə yəni, birliyə, vəhdətə çağırırlar, həqiqətən onlar çox dəyərli şəxsiyyətlərdir. Bu gün belə cəmiyyətlər yaradırlar ki, bu cəmiyyətlər insanlığın tarixi və mədəni irsini qoruyub saxlayır. Allah onlara kömək olsun".

Tarix elmləri doktoru, İçərişəhər Dövlət Tarix Memarlıq Qoruğu idarəsinin Elm və Mədəni İrsinin Təşviqi Sektorunun müdiri Quliyeva Vəfa: “Ümumiyyətlə, Azərbaycan xalqı çox qədim köklərə və tarixə malikdir. Bizim çox qüdrətli tariximiz var və təbii ki, tarixi abidələrimiz də çoxdur. İndiki müasir Azərbaycan ərazisində tarixi abidələrimiz qorunur. Mədəni irsimizə bizim çox böyük diqqətimiz var. Yəni, dövlət tərəfindən çox böyük diqqət yetirilir və İçərişəhərdə olan bir sıra abidələrimiz restavrasiya olunub. Son 10-15 ildə xüsusilə də bu proses çox aktiv gedir. Naxçıvan ərazisində, eyni zamanda çox abidələrimiz bərpa olunub, restavrasiya olunub, ikinci həyatını yaşayır.

Azərbaycanın tarixi ərazisi deyəndə, ilk növbədə Ermənistanın yerləşdiyi ərazidir. Yəni, Qərbi Azərbaycan ərazisi və orda demək olar ki, bizim abidələr tam məhv olunub gedib. İrəvanın özündə bir Göy Məscid qalıb. Onu da ermənilər İran mədəni irsi elan edib. Cəfərabadda bir türbə qalıb. Qaraqoyunlu dövrünün türbəsidir. Onu da türkmənlərin mədəni irsi elan ediblər. Səlim Keçidində bir karvansara var. O da orta əsr abidəsidir. Azərbaycan xalqının mədəni irsidir. Amma əsasən də orta əsr qəbristanlıqları çox zəngin informasiya daşıyıcılarıdır. Yəni, onlar Ermənistanın ərazisində məhv olunub. Ermənistanın Urud kəndində bir orta əsr mikroblu mövcud idi və orda mövcud olan qoç heykəlli məzar daşlarına əsasən yəni, onların üzərində olan yazılara, təsvirlərə əsasən Azərbaycan xalqının təşəkkül prosesi öz əksini tapmışdır və o abidələrə əsasən bizim alimlər sübut etmişdilər. Qoç heykəlli məzar daşının üzərində alban nəslindən sözləri yazılıb, üzərində Quran ayələri, müsəlman atları, Azərbaycan atları 16-cı əsr abidəsidir və bir neçəsinin üzərində də qədim türk tayfalarına məxsus Allahların, Anqonların təsviri var. Yəni, bu abidələr faktiki olaraq Cənubi Qafqazın tarixi konsepsiyasını alt-üst etmişdi. Azərbaycan xalqının Cənubi Qafqazın köklü xalq olduğunu sübuta yetirirdi. Ermənilər o qəbristanlığı şumladılar, məhv etdilər, daşları dağıtdılar, sındırdılar və belə vandalizmə yol verdilər.

O cümlədən İrəvanın özündə 1915-ci ilə kimi 9 məscid fəaliyyət göstərirdi. İrəvan quberniyasında 382 məscid fəaliyyət göstərirdi. Zəngəzurda 38 məscid fəaliyyət göstərirdi. Çoxsaylı müqəddəs yerlər, Pirlər mövcud idi. Yəni, bütün bu abidələr indi bizə qədər gəlib çatmayıb, məhv olub gedib və son 100 ildə ermənilər tərəfindən ələlxüsus indi Qarabağda da həmin mənzərəni müşayiət edirik. Yəni, bütün tarixi abidələr, qəbristanlıqlar məhv olunub gedib. Ermənilər başa düşürlər ki, millətin varlığını ərazidən sübuta yetirən bu memarlıq abidələridir, məscidlərdir, qəbristanlıqlardır ki, ilk növbədə onların dağıdılması ilə bunlar məşğul idi. Amma bir müsbət amil var ki, biz onları mənbə kimi istifadə edirik. O da toponimlərdir, yer adlarıdır. Bu yer adları da müəyyən etnosun müəyyən coğrafi məkanda formalaşma prosesini özündə əks etdirir və müəyyən xalqın müəyyən coğrafi məkanda yaşadığının sübuta yetirən əsas mənbəyi kimi biz bu saat istifadə edirik. Yəni, bütün abidələr dağıdılsa da yer adları kifayətdir ki, biz sübut edək ki, bu ərazilər bizim tarixi ərazilərimizdir”.

Ayşən Vəli

Tarixi abidələri necə qorumalıyıq? - ARAŞDIRMA