Hər gün media vasitəsilə yeni evlilik və ya məişət zorakılığının şahidi oluruq. Daha çox kişinin qadına qarşı zorakılığı barədə eşidirik. Bəs zorakılıqla bağlı bildiyimiz bəzi məlumatlar nə dərəcədə doğrudur? Bəs, qadının kişiyə zorakılığı?
Münasibətlərdə kişi və qadınların zorakılıqlarını ölçmək üçün araşdırma aparan sosioloqlar Straus və Gellesin araşdırmasına görə, kişi və qadınların zorakılıq davranışının tezliyi eyni olub. Bununla belə, Nyu York Universiteti və başqa mərkəzlər tərəfindən edilən digər mühüm araşdırmada kişi zorakılığının qadın zorakılığından daha çox zərərli olduğu bəlli olur. Əri tərəfindən zorakılığa məruz qalan qadınlar döyüldükdən sonra xəsarət alıblar və onlara tibbi yardıma aparılıb. Münasibətlərdə zorakılıq kişilərin deyil, qadınların ölümü ilə nəticələnə bilər.
Psixoloji şiddətin də bir şiddət növü olduğunu deyən mütəxəssislər kişilərin qadınlardan daha çox psixoloji şiddətə məruz qaldığını bildiriblər.
Psixoloji zorakılıq kişilərin alçaldılması ola bilər. “Sən kişisən”, “Sən bacararsan”, “Kişilər ağlamaz” cəmiyyətin müəyyən mənada kişilərə verdiyi vəzifələrdir. Bizdə elə bir cəmiyyət var ki, həmişə kişiləri ön plana çıxarır, qadınları isə ikinci plana qoyur. Təsəvvür edin ki, uşaqlıqdan bu cür tərbiyə alan kişi gün gəlir ki, o, bərabərlik iddiasında olan həyat yoldaşı ilə qarşılaşır. Bu vəziyyətdə o, gücünü sübut etməyə çalışır.
Kişilərə qarşı başqa bir psixoloji zorakılıq isə müzakirə zamanı kişilərin danışmasına icazə verilməməsidir. Əslində kişi bayırda çox danışmır. Təbiətinə görə qadın dərdini rahatca danışaraq dərdləşir, amma kişi özünü bu mənada ifadə edə bilmir. Özünü ifadə edə bilməyəndə özünü ifadə etməyin yeganə yolunu zorakılıq görür. Kişilərin cəmiyyətdə bütün yükü daşımalı olan şəxs kimi qəbul edilməsi də psixoloji zorakılıqdır. Təəssüf ki, kişi nə özünü izah edə bilir, nə də dinlənilir və bu vəziyyətdə ilişib qalan kişi psixoloji zorakılığa da məruz qalır.
Kişilərə qarşı edilən digər psixoloji zorakılıq isə kişinin ailə bütövlüyünün pozulması təhlükəsidir. Çünki qadın bilir ki, ailə bütövlüyü pozulanda hamı onun tərəfində olacaq. Uşaq anasının yanında qalır və müəyyən yaşa qədər bunu bilir. Kişi çarəsiz qalıb, ona görə də övladını, ailəsini itirmək istəmir.
Kişilərin qadınlardan fiziki cəhətdən daha güclü olduğunu və kişi zorakılığının dağıdıcı nəticələrini nəzərə alsaq, qadınların kişilərə şiddət göstərməsinin nə qədər çətin olduğunu başa düşə bilərik. Əslində, məncə, hamımız bilirik ki, “qadınlar da kişilərə qarşı zorakılıq edir” iddiası təsəvvür etmək mümkün olmayacaq qədər yalandır. Biz həmçinin bilirik ki, qadınlar tərəfindən törədilən zorakılıq çox vaxt qadınların özünü müdafiə və müdafiəsinə cavabdır. Ona görə də tezlik sayca bərabər görünsə də, bütün heteroseksual münasibətlərdə şiddət varsa, bunun daha çox kişilərin qadınlara qarşı davranışı olduğunu söyləyə bilərik.
Kişi-qadın münasibəti qarşılıqlı əlaqəyə əsaslanan ikitərəfli ünsiyyətdir. Münasibətlərin qarşılıqlı xarakter daşıması, ər-arvadın bir-birlərinə göstərdiyi şiddətin dinamikasını təhlil etmək və həll yollarını tapmaq üçün bir araşdırmada qadına şiddətlə yanaşı, kişilərə qarşı şiddətin də araşdırılmasını zəruri edir.
Bir çox cəmiyyətlərdə qadınların kişilərə qarşı zorakılığa məruz qaldığını qəbul etmək kişi ənənəsini, kişiliyi və kişi üstünlüyünü təhdid etdiyi üçün qəbuledilməz bir hadisədir. Ancaq son illərdə aparılan bəzi araşdırmalar kişilərin də qadın partnyorları tərəfindən zorakılığa məruz qaldığını göstərir.
Zorakılıqla bağlı araşdırmalar araşdırıldığında qadına qarşı zorakılığın diqqət mərkəzinə düşdüyü müşahidə edilir. Bu vəziyyət məişət zorakılığının və şiddətin qurbanı olan kişilərin görünməməsi anlayışlarını bir araya gətirdi
Ölkəmizdə zorakılıq həm ictimaiyyətin, həm də medianın mühüm gündəmini təşkil etsə də, qadına qarşı zorakılıq daha çox müzakirə edilir və kişilərə şiddət, xüsusilə də qadınların kişi partnyorlarına qarşı zorakılığı çox vaxt ağla gəlmir. Bu kontekstdə qadına qarşı zorakılıq kimi kişilərə qarşı zorakılıq da araşdırılması lazım olan sosial hadisədir. Az və ya çox, yüngül və ya ağır olması mövzunun dəyərini aşağı salmır. Kişilər zorakılığa təkcə arvadı tərəfdən deyil, həm də cinsindən asılı olmayaraq yaxın dostları və qohumları və ya tanımadıqları insanlar tərəfindən məruz qalırlar.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı zorakılığı “ölümə, zədələnməyə, psixi zədələnməyə, inkişafın pozulmasına səbəb ola bilən, özünə, başqa şəxsə, qrupa və ya cəmiyyətə qarşı qəsdən fiziki zorlama, güc tətbiq etmə və ya hədələmə” kimi tərif edir. Bu tərif şiddətin fiziki, zehni və inkişaf kimi müxtəlif ölçülərinə diqqət çəkir.
Zorakılığa gəlincə, təkcə fiziki zorakılıq deyil, həm də birinin digəri üzərində hakimiyyəti və nəzarəti həyata keçirməsi nəzərdə tutulur.
Zorakılığa kişi tərəfdən də toxunmaq çox vacibdir. Çünki zorakılıq deyəndə avtomatik olaraq “qadınlara qarşı şiddət” kimi qəbul edilir ki, bu da çox yanlışdır. Qadınlar kimi kişilər də zorakılığa məruz qalırlar. Buraya xüsusilə emosional zorakılıq daxildir. Bu, fiziki ola bilməz, çünki qadınların adətən kifayət qədər əzələ gücü yoxdur. Qıza miniatür mətbəx ləvazimatları və gəlinciklərlə oynamağı öyrədiblər, oğlana isə oyuncaq tapançalar və tüfənglər verildiyi üçün qadınlar kəsici, deşici alətlər və silahlardan çox istifadə etmirlər. Üstəlik, əksər atalar oğlanlarını özünü və qadını qoruya bilməsi üçün zərb oyunlarına və idmana yönəldir. Bu arada əksər atalar “qızları ilə danışmağın” ananın borcu olduğunu düşünərək qızı anasının yanına itələyirlər.
Əgər qadın zorakılığa meylli bir şəxsdirsə, bunu da bacarıqla edə bilər. Məsələn, o, kişini kifayət qədər “pullu” olmadığına görə vurur. Çünki o bilir ki, kişi qadına maddi cəhətdən baxmağa borcludur. Amma düşünmək lazımdır ki, niyə belə olmalıdır? Niyə həm qadınlar, həm də istehsal və maliyyə töhfələri geri alınmalıdır? Bu, qadınları əlil edəcək bir funksiya olsa da, bunu kişiyə silah kimi göstərən qadın əslində özünü vurduğunun fərqində deyil. Qadınlar da pul qazanıb bərabər xərcləməlidirlər, kişilər belə bir vəzifə ilə doğulmayıb. Niyə “pul qazanmaq” avtomatik olaraq kişiyə aid edilir?
Digər gündəm isə kişinin “kobud” olmasının zəruriliyidir. Kişi insani cılızlıqlarını, qorxularını, duyğularını göstərəndə niyə “yumşaq, gücsüz və zəif” kimi alçaldılır? Qadınların kişilərdən gözlədiyi “kişi” rəftarı onların rol və poza almasını tələb etdiyi halda, kişiliyin şişirdilməsinə, təmkin, zülm və hökmranlıq kimi vəziyyətlərə gətirib çıxarır. Qadın da fərqinə varmadan öz quyusunu qazır. Kişilər həm cəmiyyətin, həm də qadınların özlərinə tətbiq etdiyi “kişi dəyərləri” altında əzildikcə əzilir. Bu, onlarda qəzəb yaradır. Özünü sübut etmək və izah etmək cəhdi hər kəsdə qəzəb yaradır.
Digər bir məsələ isə cəmiyyətdə “kişilərsiz”, yəni tək yaşadığı üçün qadınlara olan güclü təzyiqlərdir. Cəmiyyət tənha qadınları təhlükəli və pozucu, yaxud təqdir olunmayan və təcrid olunmuş kimi etiketlədiyi üçün qadınlar tək qalmamaq üçün əllərindən gələni edirlər.
Sözlərini şifahi olaraq çox işlədə bilən qadın, kişiyə hücum etmək istəyəndə onu ən dərindən incidə biləcək sözləri ustalıqla seçə bilir. Çünki qadın zorakılıq göstərmək istəyəndə onu əli ilə deyil, dili ilə döyənlərdən biri ola bilər.
Kişilər üzərində bu təzyiqi daha yaxşı görmək üçün məsələni üç əsas başlıq altında araşdıra bilərik:
1- Dəyərsizləşdirmə: Romantizm hərəkatı kişilərin dəyərdən düşməsində çox mühüm rol oynadı. Romanlar, filmlər və seriallar sayəsində gerçək ola bilməyəcək qədər mükəmməl kişi tipləri yaranıb: Zəngin, yaraşıqlı, güclü, qadını nə edirsə etsin, ölümünə sevən, heç bir xüsusi günü unutmayan, bütün gücü ilə qadınları təəccübləndirən və s. Kişilər fantaziya qəhrəmanları ilə yarışmaq məcburiyyətində qaldılar və təbii ki, bir çox kişi bu yarışda qalib gələ bilmədi. Qalib gəlməyənlərə isə “taxta, odun, öküz...” kimi sifətlər yazılıb.
2- Hədə-qorxu: Qanunla kişiləri cəzalandırmaq. Aliment, əmlak bölgüsü, təzminat, evdən çıxarılma, həbs, girovla uşaq görmək kimi. Kişi arvadına qarşı səsini qaldırsa belə, bu cinayət sayılır. Amma qadın ərinə nə edirsə etsin, bu cinayət sayılmır. Sanki kişilərə insan kimi münasibət göstərilmir.
SİA məsələ ilə bağlı araşdırma apararaq psixoloq və ekspertlərin fikirlərini öyrənib:
Psixoloq Mahuxanım Teymurova: “Ümumiyyətlə istər qadın olsun, istər kişi əgər ikili münasibətlərində "əzilirsə", deməli onun güclü bir xarekteri yoxdur. Tam şəxsiyyət olaraq inkişaf etməyib. Bunun da əsas səbəbi hər şeyin başlanğıcı olan uşaqlıqdır. İnsan psixologiyası ilə bağlı hansı mövzuya toxunsaq, araşdırsaq hamısının başında uşaqlıq yatır. Bu səbəbdən də uşaq yetişdirmək, uşaqlıq çox önəmli mövzudur.
Bizlər fərd olaraq doğulsaqda,şəxsiyyət olaraq formalaşırıq. Bizim şəxsiyyət kimi formalaşmağımızda ailəmizin, təlimçilərimizin, müəllimlərimizin mühüm rolu vardır. Bizlər uşaqlıqdan bugünə qədər müəyyən inanclara inanaraq böyüyürük. Bu inanclara dini inanc aid deyil. Burda nəzərdə tutduğumuz "uşağın özü ilə bağlı inandıqlarıdır”. Əgər uşaq vaxtı uşaq təriflənməyibsə, bir şeyləri bacara bildiyinə inanmayıbsa gələcəkdə də özünə inanmayacaq və yaxud uşaq günahlandırılıbsa, bu zaman pis, günahkar insan olduğuna inanacaq.
“Əzilən” insanlar bayaq yuxarıda qeyd etdiyim kimi güclü xarekterə sahib deyillər. Daim bir şəxsiyyət olaraq öz düşündüklərini,öz qərarlarını deməkdə çətinlik çəkirlər..
Psixoloji şiddət
İstər kişi olsun, istər qadın hər iki cinsə psixoloji və fiziki şiddət mövcuddur. Mənəvi baxımdanda bunun ən ağırı psixoloji şiddətdir ki, günümüzdə də psixolojik şiddət həddindən artıq çoxdur. Bu istər ailə daxilində, istərsə də sosial şəbəkələrdə olsun kifayət qədər çoxalıb və insan hər gün bu şiddətə məruz qaldığı zaman özü ilə bağlı müsbət düşüncələri olmur(xarekteri güclü olmayan insanlara aiddir). Hətta bəzən bu şiddət insanların ölümünə belə səbəb ola bilir”.
“Ailə Dünyası” Ailələrə Hüquqi Yardım İctimai Birliyinin sədri, Azərbaycanın QHT sektorunun tanınmış təmsilçisi Gülayə Səfərova: “Qadına qarşı zorakılıq halları ilə bağlı məsələlər hər zaman dovlətin də, vətəndaş cəmiyyətinin diqqət mərkəzindədir. Belə halların baş verməməsi üçün addımlar atılır, tədbirlər həyata keçirilir. Amma təəssüf ki, bu gün bütün dünyada olduğu kimi bizim də ölkəmizdə kişilərə qarşı zorakılıq hallarına rast gəlinir. BMT-nin son illər apardığı araşdırmalarda da kişilərə qarşı zorakılıq hallarının müxtəlif səbəblərdən sayının artdığı göstərilir. Bizdə kişilərə qarşı baş verən məişət zorakılığı ən çox kişinin ailə başçısı kimi vəzifəsini yerinə yetirməməsi, işləməməsi, evə qazanc gətirməməsi, ailəyə laqeyd münasibəti ilə baş verir.
Axır vaxtlar kişilərə qarşı fiziki zorakılıq hallarına da rast gəlirik. Araşdırma aparılanda görürük ki, həyat yoldaşları tərəfindən döyülən kişilərin əksəriyyəti uşaqlıqda psixoloji travma alan insanlardır. Belə insanlar çox vaxt ailə qursalar da ailə başçısı ola bilmirlər. Bəzən cavanlığında həyat yoldaşına, uşaqlarına şiddət göstərən kişilər qocaldıqda, gücdən düşdükdə vaxtilə şiddət göstərdiyi həyat yoldaşı və uşaqları tərəfindən zorakılığa məruz qalırlar, sanki onlar öz heyiflərini çıxırlar. Bizdə çox vaxt kişi utandığından arvadı tərəfindən döyüldüyünü, şiddətə məruz qaldığını gizlədir, amma dünyanın bir çox ölkələrində kişilər bununla bağlı səslərini çıxardıqları üçün həmin ölkələrdə kişilərin hüquqlarının müdafiə komitəsi yarsdılıb, kişi sığınacaqları fəaliyyət göstərir”.
Ayşən Vəli