Rusiya Milli Enerji Təhlükəsizliyi Fondunun analitiki, Rusiya Federasiyası Hökuməti yanında Maliyyə Universitetinin eksperti İqor Yuşkov “Caliber” analitik mərkəzinə müsahibəsində dünya bazarında qazın qiymətinin kəskin bahalaşması ilə bağlı maraqlı məqamlara toxunub. Müsahibəni təqdim edirik.
- Avropada qazın qiyməti sürətlə artır. Qazın bahalaşması qışın çox soyuq keçməsi ilə əlaqədar ilin əvvəlindən müşahidə olunub və istilik mövsümünə doğru xeyli sürətlənib. Aydındır ki, “mavi yanacağın” bahalaşmasına təkcə mövsümi deyil, digər amillər də təsir edib. Nə fikirləşirsiniz?
- Doğrudan da, bir çox amillər ona gətirib çıxarıb ki, indi biz Avropada qaz qiymətləri ilə bağlı rekord rəqəmlər görürük. Üstəlik, təkcə qaz üçün deyil, digər enerji mənbələri üçün də. Biz indiki enerji böhranının əsasını qoyan belə fundamental amillərdən başlaya bilərik. Bu, ilk növbədə, bazarın liberal modelini tam olaraq quran, qiymətlərdə belə böyük sıçrayışların formalaşmasına imkan verən Avropa İttifaqının enerji siyasətinin özüdür. Çünki avropalılar həmişə belə hesab edirdilər ki, daim Avropaya qaz tədarük etmək istəyən çoxlu tədarükçülər olacaq. Və istehlakçı həmişə bu təchizatçılar arasında seçim edəcək. Butəchizatçılar bir-biri ilə rəqabət aparacaq və qiymət aşağı düşəcək. Əgər siz belə bir fundamental prinsip, belə bir bünövrə qoyursunuzsa, o zaman bazarın liberal modelini yaratmağınız məntiqlidir. Onda həmişə azad rəqabətiniz olacaq. Buna görə də avropalılar israr edirdilər ki, alıcılar tədarükçülərlə uzunmüddətli müqavilələr bağlamasınlar ki, onlar özlərini qısamüddətli müqavilə bazarına yönləndirsinlər. Əgər uzunmüddətli müqavilələr imzalayıblarsa, heç olmasa bu uzunmüddətli müqavilələrdə qiymətləri neftin qiymətinə deyil, qazın qiymətinə bağladılar. Bu, qiymətin bu qədər yüksəlməsinin əsas amillərindən biridir.
Bazarda vəziyyət tamamilə dəyişdi. Əvvəllər alıcı bazarı var idisə, indi satıcı bazarıdır. Yəni, alıcılar mövcud qaz həcmlərini almaq fürsəti üçün artıq növbəyə dururlar. Rəqabət qiymət dəyişikliklərinə səbəb olur. İndi bu qiymət artır. İndi, buyurun, sərfəli qaz üçün mübarizə aparın, daha yüksək qiymət verin. Və bu da əsas amillərdən birinə çevrildi.
İkinci amil yenə də Avropa İttifaqının enerji siyasəti ilə bağlıdır. Bu ondan ibarətdir ki, Aİ sözdə alternativ enerjiyə keçidi sürətləndirdi. Ənənəvi enerji mənbələri fəal şəkildə sıxışdırıldı. Məhz ənənəvi enerji - kömür və qaz hesabına balanslar "bizə lazımdır sizdən alırıq, ehtiyac yoxdur- almayacağıq" prinsipi ilə tarazlaşdırılır. Və bu, bir çox oyunçunun müvafiq olaraq kömür və yanacaqdoldurma məntəqələrini bağlamağa üstünlük verərək bazarı tərk etməsinə səbəb oldu. Avropalıların kömürlə işləyən elektrik stansiyalarını partlatması və ya profilini dəyişdirməsi ilə bağlı çoxlu kadrlar görmüşük. Və bu uğur hesab olunurdu. Bu sürətlənmiş enerji keçidi fonunda sabah qaza ehtiyac olmayacaq, istehlakı azaldacağıq deyərək Avropa qalıq enerji mənbələrindən istifadədən tamamilə imtina etməyə imkan verən Yaşıl müqavilə proqramını qəbul etdi. Belə şəraitdə Avropa İttifaqında, əsasən Şimal dənizində qaz hasil edən şirkətlər yeni yataqlara investisiya qoymaqdan və ya köhnə yataqlarda hasilatı saxlamaqdan qorxurlar. Yatırdığınız sərmayəni geri almasanız nə etməli? Tezliklə qazın lazımsız olacağını deyirlər. Ona görə də həmin Böyük Britaniya, Hollandiya və başqaları öz hasilatını azaldırlar. Hətta Norveç kimi Aİ üzvü olmayan ölkələr də investisiya qoymaqdan qorxurlar. Norveçin Şimal dənizində hasilatı azalır- artıq 4-cü ildir. Barents dənizində isə layihələr baha başa gəlir və sərmayənin qaytarılmasına zəmanət yoxdur, bu da avropalıları növbəti qaz hasilatından imtina etməyə məcbur edir. Bütün dünyada qaz bazarını qloballaşdıran LNG konsepsiyası da var.
- Bəzi ölkələr Rusiya amilinin müdaxiləsindən kənarda qalmayan Avropada qazın qiymətinin bahalaşmasının əsas mənfəətçisi kimi Rusiyanı hesab edirlər. Bunu necə şərh edərdiniz?
- Mən deyərdim ki, qiymətlər orta hesabla yuxarı qalxanda istənilən təchizatçı benefisiar olur. Rusiya da, Azərbaycan da, başqaları da. Çünki tədarük kifayət qədər sabitdir və hətta artır. İstənilən istehsalçı faydalanacaq. LNG-ni götürsək, bütün LNG təchizatçıları da faydalanır. Bu baxımdan hər şey məntiqlidir. Siz bahalaşan bir məhsul satırsınız. Ancaq qiymət super yüksəkdirsə, o zaman tələbi öldürməyə başlayırlar. Biz görürük ki, Avropada kimya istehsalı, azot gübrələri seqmentində istehlakın həcmi necə azalır, kənd təsərrüfatında, hətta istixanaları qazla qızdıranlar da bunu dayandırırlar. Onlar bunu ödəyə bilməzlər. Ultrayüksək qiymət təchizatçı üçün də riskli olmağa başlayır.
İstehlakçılar bahalı qazın bir hissəsini keyfiyyətli kömürlə əvəz etmək istəyirdilər. Lakin kömür də kifayət etmirdi. Yeri gəlmişkən, o, qiymətlərə görə də tarixi rekord qırdı. Və hələ də kifayət deyil. Qaz əsas düşməni olan REE (bərpa olunan enerji) ilə müqayisədə daha az rəqabətə davamlı olur. Qazın 1000 kubmetri 200-300 dollara başa gələndə bu iqtisadi cəhətdən daha sərfəlidir. Qaz 700-800 dollara başa gələndə insanlar artıq düşünməyə başlayırlar ki, bərpa olunan enerji o qədər də bahalı mənbə deyil. Buna görə də, daha doğrusu, bütün təchizatçılar və əlbəttə ki, Rusiya da, münasib qiymətdən faydalanır. Baxmayaraq ki, Qazprom-un ilin birinci yarısında Avropaya ixracının orta qiyməti və Çinə tədarükün kiçik həcmi 1000 kubmetr üçün cəmi 208 dollar təşkil edib.
- Enerji qiymətlərindəki sıçrayışlar, sizcə, nəyə gətirib çıxaracaq?
- Hazırda uzunmüddətli perspektivdə nələrin baş verəcəyi ilə bağlı müzakirələr gedir. Bu fenomenin qarşısını necə almaq olar? Rusiya kimi bir çox istehsalçı əsas məsələnin enerji sisteminin sabitliyi olduğunu deyir. Bəli, bəlkə də ultra yüksək qiymətlərin olması, belə sıçrayışlar olmazdı. Bundan sığortalanmış uzunmüddətli müqavilələr olardı. Çünki nisbətən desək, “Qazprom”un uzunmüddətli müqavilə üzrə qiyməti gündəlik deyil, rüblük dəyişir.. İstehsalçıların nöqteyi-nəzəri budur: gəlin uzunmüddətli müqavilələr bağlayaq, bu bizə həm tələbin həcmini, həm də istehsalın həcmini proqnozlaşdırmağa imkan verəcək, onları tarazlaşdıraq ki, heç kəs kəsirlə qalmasın.
Avropanın bu soyuq mövsümdən necə keçəcəyi də bəlli deyil. Burada kifayət qədər risklər var. İndi oktyabrın ikinci yarısıdır. Onlar cəmi bir həftə əvvəl istilik mövsümünə başlayıblar. Fevralda, martda yeraltı anbarda qaz qurtaranda nə olacaq? Təbii ki, böhranın dərinliyini bir az sonra öyrənəcəyik. Amma avropalılar, ən azı Avropa Komissiyasının üzvləri artıq bütün problemlərin ənənəvi enerjidən qaynaqlandığını deyirlər. Onlar öz strategiyalarını mantra kimi təkrarlayırlar ki, qaz bahadır, ona görə də bərpa olunan alternativ mənbələrə keçmək lazımdır. Əgər biz bərpa olunan enerji mənbələrinə keçsək, o zaman qaza ümumiyyətlə ehtiyac qalmayacaq. Prinsipcə, məntiqlidir: qaz bahadır, ondan imtina edək. Lakin o, külək generasiyasından aşağı düşən həcmləri əvəz etməyə çalışdığı üçün bahalaşdı. Amma bunu etiraf etmirlər. Sonra öz səhvini etiraf etməlisən ki, bəli, tələsdik. Ola bilsin ki, bərpa olunan enerjini daha çox ehtiyatda saxlamaq lazım idi.
- Qazın qiymətinin aşağı salınması üçün ilkin şərtlər varmı?
- Söhbət fyuçerslərin birja qiymətlərindən gedirsə, böyük ehtimalla dalğalanmalar olacaq. Amma bizim üçün xüsusi olaraq bazar haqqında danışmaq vacibdir. İndi Avropada 1000 kubmetrin qiyməti təxminən 700-800 dollardır. Burada hesab edirəm ki, təxminən eyni qiymətlər istilik mövsümünün sonuna qədər davam edəcək. Çünki bu kəsir bu gün heç yerə getmir. Bu gün “Şimal axını 2” işə salınsa, o, tam gücü ilə işə başlasa, qiymətlər aşağı düşəcək, amma çox da deyil. Yəni, hətta “Şimal axını-2” də vəziyyətin köklü dəyişməsinə səbəb olmayacaq.
Qiymətlərin kəskin şəkildə aşağı düşməsi üçün qeyri-adi bir şey baş verməlidir. Yəni, Asiyada böyük birisi əhəmiyyətli həcmdə qaz istehlakından imtina etməlidir. Əgər Yaponiya bütün nüvə enerji bloklarını işə salsa, qaz istehlakını əhəmiyyətli dərəcədə azaldarsa və o qaz Avropaya qayıdarsa... Amma bu, belə fantastik ssenaridir.
Ən tezi martdan sonra qazın 1000 kubmetrinin 400-500 dollara düşməsi şansı var. Avropa qarşıdan gələn istilik mövsümünü boş qaz anbarları ilə tərk edəcək. Və yenə də bütün yayda növbəti istilik mövsümünə hazırlaşmalı olacaqlar. Bu dəfə daha cəsarətli olacaqlar. Hər an bu qiymətin pik həddə çatacağından ehtiyat edərək, qazı “nasos etmədirlər”. Bu halda da tələbat böyük olacaq və qiymətlər yenidən qalxacaq.
- Bir çox Avropa ölkələri “Qazprom”la uzunmüddətli qaz müqavilələri bağlamaqdan qorxur. Onların qorxusuna nə səbəb oldu? Və belə müqavilələrin faydası nədir?
- Hazırda bu, “Qazprom”un uzunmüddətli müqavilələrində çox aşkar fərqdir. Nisbi desək, 1000 kubmetr üçün 300-400 dollar. Yerində isə 700-800 görürük. Əslində 2 dəfə ucuz verilir. Brüsseldən çox sərt təzyiq var. Deyirlər: “Heç kimlə, xüsusən də “Qazprom”la uzunmüddətli müqavilələr bağlamayın. Siz ildə 5,7,10 milyard kubmetr qaz almağa abunə olacaqsınız. Sonra biz sizi məcbur edəcəyik ki, qazın özünü azaldasınız. Bu müqavilələrdə al və ya ödə bəndi var. Nəticədə siz də qaz istehlak etməyəcəksiniz və Qazproma pul ödəməli olacaqsınız”.
Avropalılardan gördüyümüz uzunmüddətli müqavilələrə qarşı ikinci məqam isə bunun “müvəqqəti böhran”, “bir çox amillərin təsadüfü”, ona görə də “gələcəkdə daha yaxşı olacağı” tezisidir. Bundan sonra yerində aşağı qiymətlər olacaq. Bunun belə olması mümkündür. Keçən ili götürə bilərik. Düzdür, bu covid ili idi. Orada da bir çox amillər üst-üstə düşürdü. Lakin sonradan yerindəcə qiymət 1000 kubmetr üçün təxminən 40 dollara düşdü. Bu baxımdan, 2021-i 2020-I ilə müqayisə etmək olar. O vaxtlar ultra aşağı qaz qiymətləri var idi, indi çox yüksəkdir. Baxmayaraq ki, Qazprom indi yalnız uzunmüddətli müqavilələr bağlayır. Bu sabitləşdirici amildir.
Azərbaycan Bolqarıstan, İtaliya, Yunanıstanla uzunmüddətli müqavilələr imzalayıb ki, bu da bu ölkələrdə qiymətlərin sabitləşdirilməsi amili rolunu oynayıb. Bu baxımdan bu ölkələrin bəxti gətirib ki, Azərbaycandan qaz alırlar. Və onların çoxlu qazı var.
Tərcümə - Elçin Bayramlı
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “İctimai və dövlət maraqlarının müdafiəsi" istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.