Karib dənizi və Baham adalarından Çin və İngiltərə banklarına qədər dünyanın hər bir tərəfindən böyük və kiçik banklar ənənəvi valyutalar üçün artan təhdidlərin öhdəsindən gəlmək və daha asan ödəmə sistemlərini inkişaf etdirmək üçün rəqəmsal valyutalar üzərində səy göstərirlər. Kriptovalyutaların dünyada sürətlə yayılmasından narahat olan mərkəzi banklar rəqəmsal valyutalarla bağlı araşdırmalarına davam edərkən təcrübələr aparırlar. Yaxşı Mərkəzi Bankın Rəqəmsal Valyutası nədir? SİA həmin araşdırmanı təqdim edir.
Mərkəzi Bankın Rəqəmsal Valyutası (CBDC) əsasən elektron pul deməkdir
Ənənəvi nağd valyutalarda olduğu kimi onu əlində tutan şəxs də mərkəzi bankın öhdəliyini daşıyır. Yenə bununla elektron ödəmələr və köçürmələr edə bilər. Normalda mərkəzi bank tərəfindən verilmiş nağd pul xaricindəki aktivlərə giriş yalnız banklar kimi maliyyə qurumlarına məxsus bir güzəşt idi.
Elektron pul onsuz da kredit və debet kartları ilə istifadə edilməyibmi?
Kredit kartları, debet kartları və ödəmə tətbiqetmələri ilə edilən əməliyyatlar əslində bir növ elektron pul istifadəsidir. Lakin kommersiya bankları bunu mərkəzi bankların çap etdikləri əskinasları öz hesablarına yükləməklə edirlər. Fərq bankların rəqəmsal valyutalarının CBDC-lər kimi risksiz olmamasıdır. Bankların iflas etməsi halında buradakı hesablarda saxladığınız əmanətləri itirmə riski var. Dövlətlər bu pulların müəyyən hissəsinin qaytarılmasına zəmanət verir.
Mərkəzi Banklar məsələdə niyə bu qədər maraqlıdır?
Birincisi, mərkəzi banklar pul tədarükü və ödəmə sistemləri üzərində nəzarəti itirməkdən qorxurlar. Bitcoin və Ethereum kimi kriptovalyutalar mərkəzi bankların nəzarəti xaricində fəaliyyət göstərdikləri üçün ənənəvi maliyyə sistemi üçün əsas narahatlıq yaradır. Heç bir mərkəzi qurum və ya dövlət qurumu tərəfindən nəzarət edilə bilməyən bir ödəmə sistemi, mərkəzi bankların pul mənbəyindəki gücünü və nəticə etibarilə iqtisadi sabitliyi azaltmaq potensialına malikdir. Kriptovalyutaların daha çox insan tərəfindən qəbul edilməsi bu riski artırır. İkinci səbəb fiziki puldan istifadənin tədricən azalmasıdır. Xalqın birbaşa nağd pul əvəzinə rəqəmsal pula yönəlməsi də pul siyasətini həyata keçirərkən mərkəzi bankın əlini gücləndirən bir seçim ola bilər.
Rəqəmsal valyuta kriptovalyutaları əvəz edə bilərmi?
CBDC-lərin kriptovalyutaları əvəz etməsi ehtimalı azdır. Çünki kriptovalyutaların tədarükü məhdudlaşdırıla bilər. Bu şəkildə alış-veriş və pul köçürməsinin yanında bir investisiya vasitəsi olaraq da istifadə edilə bilər. Rəqəmsal olub-olmamasından asılı olmayaraq mərkəzi bankda valyutaların tədarükündə heç bir məhdudiyyət yoxdur.
CBDC-lər blockchain texnologiyasına əsaslanacaqmı?
Kriptovalyutalarla edilən bütün əməliyyatlar blockchain texnologiyası sayəsində dövlət qeyd kitablarında saxlanılır və bu hər kəs üçün əlçatandır. Kriptovalyutanın ən vacib xüsusiyyəti onların heç bir mərkəzi idarəetmə mexanizminə ehtiyac duymamalarıdır. Bu, blockchain sayəsində mümkündür. Mərkəzi bankların bu texnologiyanı rəqəmsal valyutalarda istifadə edəcəyi barədə ortaq bir mövqe yoxdur. Məsələn, Çin Bankı, rəqəmsal yuanın blok zəncirinə əsaslanmayacağını açıqladı. Digər tərəfdən, İsveçin sınaq mərhələsində olduğu elektron tac da bu texnologiyaya əsaslanır. Blok zəncirindən istifadə olunsa belə, mərkəzi bankların reyestri hər kəsə təqdim etməsi gözlənilmir. Məhdud sayda səlahiyyətli istifadəçiyə icazə veriləcəyi düşünülsə də, bu, kriptovalyutaların əsas təməli olan mərkəzləşdirilmiş maliyyə konsepsiyası xaricindədir.
Hansı ölkələr liderdir?
Bahamalar keçən il CBDC buraxdılar və dünyada rəqəmsal puldan istifadə edən ilk mərkəzi bank oldu. Digər tərəfdən Şərqi Karib dənizi adaları bu tətbiqə aprel ayında buraxdığı rəqəmsal valyuta ilə başlayan ilk valyuta birliyi oldu. Əsas mərkəzi banklar arasında Çin rəqəmsal valyutalar buraxan mərkəzi bank olmağa çalışır. Dövlət bankları 5 may tarixində alış-veriş festivalı ərəfəsində rəqəmsal yuanı tanıtmağa başlayıb. Qərb bankları məsələni bir az daha ləngidirlər.
Avropa Mərkəzi Bankı, yaxın beş ildə rəqəmsal avronun verilməsi ilə bağlı qiymətləndirmə işləri aparır. İngiltərə Bankı isə "Britcoin" mövzusunda araşdırmalarını sürətləndirir, lakin bu mərhələdə heç bir öhdəlik götürmür.
Amerika Federal Ehtiyat Sistemi rəqəmsal dollara tələsməyəcəyini açıqlayıb. Lakin bankın prezidenti Jerome Povel bu ilin rəqəmsal valyuta baxımından əhəmiyyətli bir il olacağını açıqlayıb.
Risklər nələrdir?
İqtisadi böhran zamanı insanlar pullarını çox çəkmək istəyə bilərlər. Belə məqamlarda problemin qarşısını almaq üçün əksər mərkəzi banklar rəqəmsal hesablarda saxlanılacaq pul miqdarını məhdudlaşdırmağı planlaşdırır. Rəqəmsal valyutalara sıx bir immiqrasiya olarsa, onsuz da bu xidməti göstərən kommersiya bankları üçün ucuz və sabit bir gəlir mənbəyinin kəsilməsi riski var. Bundan əlavə, İsveç bankirləri ölkədəki ev və ticarət kreditlərinin mərkəzi bankın risk iştahından asılı ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq edirlər.