"Bəbəklər gözlərdən çıxarılmışdı"
Rusiya mətbuatında, daha dəqiq olaraq gazeta.ru saytında Azərbaycanda törədilən və azərbaycanlıların vəhşicəsinə qətli ilə nəticələnən Xocalı soyqırımı ilə bağlı məqalə dərc edilib. Məqaləni olduğu kimi təqdim edirik.
25-26 fevral 1992-ci ildə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ ətrafında silahlı qarşıdurmanın dönüş nöqtələrindən biri baş verdi. Bir neçə aylıq mühasirədən sonra erməni birləşmələri azərbaycanlı əhalisi olan Xocalı şəhərinə hücum etdi. Hücumun qurbanları yüzlərlə mülki şəxs olub. Sağ qalan şahidlərin dediyinə görə, qar üzərində qaçmaq istəyərkən insanlar artilleriya və snayper atəşi ilə vurulub.
İngilis jurnalist, Qafqaz mütəxəssisi Tomas de Vaal SSRİ-nin son aylarında Dağlıq Qarabağdakı vəziyyəti “xaosa yaxın” adlandırıb. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tədqiqatçısı “Qara bağ” kitabında qeyd etdiyi kimi, silahlar “çox vaxt öldürmək istəyi olan insanların əlinə keçirdi”. De Vaal, eyni zamanda, Qarabağ ermənilərinin liderlərindən birinin, Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyanın "müharibə cinayət meylləri olan insanları özünə cəlb etdi" ifadəsinə də istinad edib.
"Başlanğıcda bunlar tamamilə fərqli prinsiplər üzərində qurulmuş, Daşnaksütyun partiyasının ideologiyası əsasında və ya müəyyən bir bölgəyə mənsub olması səbəbindən meydana gələn hissələr idi. Sonradan artıq kəndlərdə bölmələr yaradılırdı və ya bəzən iki nəfər küçədə görüşür, maşına oturaraq sadəcə "cəbhəyə" yollanırdı. Birində hərbi silah, digərində isə ov tüfəngi var idi. Bəzən insanlar tamamilə qeyri-adi silahlarla silahlanırdılar. Bəzilərinin isə özlərinin düzəltdikləri hətta öz əllərində partlayırdı", deyə kameraman Vartan Hovhannisyan xatırlayır.
Eyni zamanda, Prezident Ayaz Mütəllibovla millətçi müxalifət arasında qarşıdurma üzündən Azərbaycan vətəndaş müharibəsi ərəfəsində idi. Bir çox siyasətçilər üçün Qarabağdakı müharibə respublikadakı hakimiyyət uğrunda mübarizədən daha az vacib idi.
“Memorial” insan haqları mərkəzinin məlumatına görə, ittifaq mətbuatında sırf lokal təqdim olunan Dağlıq Qarabağdakı münaqişə 1991-ci ilin yayında açıq müharibə mərhələsinə keçdi. Sovet hakimiyyətinin böhranı və SSRİ-nin dağılması fonunda erməni döyüş bölmələri bölgənin kəndlərini guya azad etmək üçün hücum əməliyyatlarına başladı. Təcavüzkarlar özləri bəzi kəndləri yandırdılar. Əməliyyat Azərbaycan əhalisinin kütləvi şəkildə çıxışı ilə müşayiət olunurdu. Mənbənin qeyd etdiyi kimi, "mülki şəxslərə qarşı ciddi zorakılıq halları olurdu".
1991-ci ilin dekabrında Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyi və onun Ali Şurasına seçkilərlə bağlı qondarma referendum keçirildi.
Nəticədə guya 99% səs Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyinin elan edilməsinə verildi. Bu arada, alman tədqiqatçısı Yohannes Rau, o vaxt Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların təqribən cəmi 20% -ə yaxın olduğunu və azərbaycanlıların referendumda iştirak etmədiyini qeyd edib.
Almaniyadan olan beynəlxalq hüquqşünas Heike Krueger, ərazinin Azərbaycandan ayrılması prosesinin Sovet qanunlarına zidd olduğu qənaətinə gəlib.
Hakimiyyətə yeni bir nəsil siyasətçi gəldi, silahlı qruplarla sıx əlaqəli, korrupsiyaya yol açan və güzəştə getməyə meylli olmayan. Bundan əlavə, millətçi "Daşnaksütyun" partiyasının nüfuzu xeyli artdı. Eyni zamanda, Azərbaycan da aktiv addımlar atmağa başladı, milli ordu və müxtəlif silahlı birləşmələr meydana gəldi. Azərbaycan tərəfi böyük hücum əməliyyatlarına cəhd etdi. Şiddətli döyüşlər Xankəndi - Kirkidjan ətraflarında baş verdi. SSRİ-nin ləğvi ilə əlaqədar olaraq keçmiş Birlik Daxili İşlər Nazirliyinin daxili qoşunları da öz növbəsində Qarabağı tərk etdilər. Eyni zamanda Sovet silahlarının bir hissəsi erməni qüvvələrinə keçdi.
Ermənistanın sabiq prezidenti və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasının ilk rəhbəri Robert Köçəryan bu hadisələri özünün tərcümeyi-halında vurğulayır:
“366-cı motoatıcı alay bir gündə tamamilə respublikanın özünümüdafiə qüvvələrinin nəzarəti altına keçdi. Onsuz da silahları ala bilməyəcəklərini açıq şəkildə bildirdik. Bildirdik ki, silahları, texnikanı aparmışıq və onlar istənilən halda bacarmayacaqlar. Əgər belə bir cəhd etsələr, vuruşacağıq", deyə R.Köçəryan qeyd edir.
Həmin döyüşlərdə, yaşayış sahələrinin atəşə tutulması zamanı "Grad" genişməqsədli raket sistemi istifadə olunmağa başladı. Hüquq müdafiəçiləri qeyd etdilər ki, bu silah növünün istifadəsi nəticəsində Xankəndi dağıdıldı. Su, yemək, dərman, işıqlandırma və istilik məsələlərindən əziyyət çəkən əhali zirzəmilərə sığınmaq məcburiyyətində qaldı.
Xankəndindən doqquz kilometr şimal-şərqdə yerləşən Xocalı 1990-cı ildən bəri şəhər statusuna sahibdir.
1991-ci ildə onun əhalisi 6,3 min nəfərə çatıb. O dövrdə Xocalıya səfər edən insanlar infrastrukturun sistemli inkişafı və xüsusən də mənzil fondunun sürətlə qurulmasına heyran qalırdılar. Bu, türk mənşəlilərin Özbəkistan SSR-dən bölgəyə köçürülməsi ilə əlaqələndirilirdi. Onlar 1989-cu ilin iyununda “Fərqanə Qırğını” kimi tanınan qarışıqlıqlardan sonra Sovet hökumətinin qərarı ilə Azərbaycana təxliyə edilirdi. Müharibənin aktiv mərhələsindən əvvəl şəhərin yaxınlığında bir hava limanı fəaliyyət göstərirdi. Xocalı Azərbaycan əhalisinin sayına görə Qarabağın ikinci şəhəri idi. Müharibə edən hər iki tərəfi bu vacib bir strateji nöqtə olaraq cəlb etdi. Şəhərdən bir dəmir yolu xətti və avtomobil yolları keçirdi.
Erməni qüvvələri Xocalının blokadasına 1991-ci ilin payızında başladı. SSRİ daxili qoşunlarının Dağlıq Qarabağdan çıxarılması ilə halqa bağlandı. Ermənilər Xocalı ilə Ağdamı birləşdirən son yolu da bağladılar. Artıq şəhərə yalnız helikopterlə girmək mümkün idi. Növbəti ilin yanvar ayında Xocalı humanitar fəlakət təhlükəsi ilə üzləşdi. Şəhərə elektrik və su verilmədi, istilik və telefon rabitələri işləmədi. Bütün qış uzunu yaşayış sahələri atəşə məruz qaldı. Xocalının icra başçısı Elman Məmmədov mülki şəxslərin təxliyyə edilməsini və qarnizonun gücləndirilməsini istədisə də onun bütün müraciətləri cavabsız qaldı.
Sonuncu vertolyot 13 fevral 1992-ci ildə uçuş-enmə zolağına endi. Sonra üç yüzə yaxın sakin şəhərdən çıxarıldı. Bundan sonra isə pilotlar həyatlarını təhlükəyə atmaqdan imtina etdilər.
Azərbaycan hərbiçiləri blokadanı əks-hücum yolu ilə aradan qaldırmağa çalışsalar da, cəhdləri nəticəsiz oldu. Buna cavab olaraq erməni komandanlığı hücuma hazırlaşmaq qərarına gəldi. Şəhərə olan həlledici hücum fevralın 25-nə planlaşdırıldı. “Memorial”a görə, bu vaxta qədər silahlı milislər, çevik qüvvələr və Azərbaycan milli ordusunun əsgərləri də daxil olmaqla 2-dən 4 minə qədər sakin Xocalıda qalırdı. Erməni tərəfinin bildirdiyinə görə, qarnizonun sərəncamında iki Qrad qurğusu var idi, lakin bu silahlar Xankəndi üçün ciddi təhlükə yaratmaq üçün kifayət deyildi.
Fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə saat 23.00 radələrində Xocalının ağır artilleriya mərmilərindən atəşə tutulması başlandı. Erməni piyada qoşunlarının şəhərə girməsi 1: 00-dan 4: 00-a qədər davam etdi. Səhər 7: 00-a qədər Xocalı müdafiəçilərinin son müqaviməti tamamilə qırıldı.
Ukraynalı tarixçi Mixail Jiroxov "Çürüməyin toxumları: Keçmiş SSRİ ərazilərindəki müharibələr və qarşıdurmalar" kitabında hücumun başlama tarixinin təsadüfi olmadığını, dörd il əvvəl baş verən Sumqayıtdakı erməni qarışıqlıqlarının xatirəsinə seçildiyini söyləyib. Lakin Sovet dövründə Sumqayıtda baş verən hadisələrdən fərqli olaraq, sovet hakimiyyəti günahkarları məsuliyyətə cəlb etdiyi halda, Xocalıda dinc sakinləri qətlə yetirdiyinə görə heç kim cəzalandırılmadı.
Hücum zamanı Xocalıdan yalnız bir çıxış açıq qaldı. Jiroxov tərəfindən verilən məlumatlara görə, Azərbaycan OMON dəstəsinin komandiri Əlif Hacıyev mülki şəxsləri qorumaq üçün döyüşçülər verəcəyinə söz verərək Ağdama qaçmağa çağırdı.
"Gecə böyük bir izdiham, dizə qədər qarın içi ilə gedib meşədən keçərək Qarqar çayının vadisinə enməyə başladı. Səhər tezdən Xocalı sakinləri, bir neçə çevik polisin müşayiəti ilə Ermənistanın Naxçıvanık kəndinin yaxınlığındakı bir düzənliyə girdilər. Burada onları düzənliyin üstündəki dağ yamaclarında oturan erməni döyüşçülərinin gurultusu qarşıladı. Azərbaycanlı döyüşçülər cavab atəşi etsələr də, qüvvələr eyni deyildi və müqavimət tezliklə darmadağın edildi və nəticədə çox sayda dinc vətəndaş həyatını itirdi.
Qafqazşunas de Vaal, azərbaycanlıların cavab atəşinin əhəmiyyətsiz olduğunu və bunun yüzlərlə köməksiz mülki şəxsin, o cümlədən uşaqların açıq ərazidə soyuqqanlı şəkildə qətliamı üçün heç bir əsaslandırma olmadığını söyləyib.
De Vaal "Qara bağ" kitabında "Xocalı faciəsinin ardından ziddiyyətli statistika ortaya çıxdı. Şərtlər nəzərə alınmaqla bu təəccüblü deyil" yazır.
Xocalı hadisələri ilə bağlı aşağıdakı məlumatlar ortaya çıxdı: Xocalı hadisələrini araşdıran parlament komissiyasının üzvü Namiq Əliyev Helsinki Watch-a 1992-ci ilin aprelində 213 qurbanın Ağdamda dəfn olunduğunu bildirdi.
Digər bir Azərbaycan rəsmisi Aydın Rəsulov həmin qrupa, şiddətli ölüm əlamətləri olan 300-dən çox cəsədin məhkəmə ekspertizasına göndərildiyini söylədi. Qarabağ qəzeti Xocalı Qaçqınlara Yardım Komissiyasının qurbanların 476 ailəsinə humanitar yardım payladığını bildirdi. Azərbaycanın "Ordu" qəzeti 636 ölənin siyahısını dərc etdi.
CNN üçün video materiallar hazırlayan rusiyalı kinooperator Yuri Romanov öz xatirələri əsasında yazdığı “Mən döyüşü çəkirəm...” kitabında yazır ki, Xocalıya hücumun nəticələrini öz gözləri ilə görüb. Şəhərdə baş verənlər barədə Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin tibb xidmətinin rəhbəri Xanlar Hacıyevin ona ünvanladığı bir suala rəsmi cavab verib:
"Bir qrup qaçqın atəş altına düşdü. 123 nəfər şaxta, 67 nəfər güllə yarası, 8 nəfər bıçaq yarası ilə gətirildi".
"Ağ saçlı olan nənə, mavi gödəkçədə olan kiçik bir qızın yanında üzü üstə uzanmış vəziyyətdə ölüb qalıb.
Nədənsə əlləri də, ayaqları da tikanlı məftillərlə bağlanılıdır. Hər ikisi də başından vurulub. Dörd yaşında kiçik qız əllərini nənəsinə tərəf uzadır və yardım istəyir. Heyrətlənmişəm və hətta əlimdə olan kameranı belə xatırlamıram", deyə Romanov xatirələrində gördüklərini bölüşüb.
Başqa bir operator hekayəsi:
“Yaralıların gətirildiyi vaqonda təxminən altı yaşındakı bir qızın başı tamamilə tənziflə sarılmışdı. Sarğı onun hər iki gözünü bürüyürdü. Kameranı söndürmədən ona tərəf əyildim:
- Sənə nə olub, bala?
- Gözlərim yanır ... Gözlərim yanır ... əmi! Gözlərim yanır !!
Həkim çiynimə toxundü və dedi:
- Kordur. Gözlərində siqaret söndürülüb ... Onu bizə gətirdikdə gözlərində hələ də siqaret kötükləri vardı..."
“Qoy oxucu məni bağışlasın. Ancaq gözlərimin gördüyünü və qulaqlarımın eşitdiyini dilim ifadə etməkdə acizdir”- deyə Romanov Xocalı haqqında hekayəsini tamamladı.
Tomas de Vaal “Qara bağ” kitabında yazdığı kimi, müharibənin gedişində Qarabağdakı erməni qüvvələrinin liderlərindən biri olan keçmiş Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyanın Azərbaycanda və dünyada ciddi rezonans doğuran ifadəsini sitat gətirir:
“Xocalıdan əvvəl azərbaycanlılar bizimlə zarafat edə biləcəyini, ermənilərin mülki əhaliyə əl qaldıra bilməyəcəklərini düşünürdülər. Bu stereotipi poza bildik. Bu belə oldu”.
De Waal bu sözlərə əsaslanaraq Xocalıdakı qırğınların heç olmasa qismən qəsdən qorxutma aktı olduğunu ehtimal etdi.