...Astronomlar “ulduz tozunun” Yer kürəsində və canlı orqanizmlərdə necə tapıldığına dair yeni bir ssenari təklif ediblər.
SİA-nın məlumatına görə, Kopenhagen Universitetinin alimlərinin apardığı bir araşdırmaya görə, supernova partlayışlarında əmələ gələn maddənin əhəmiyyətli bir hissəsi erkən Günəş Sisteminə əvvəllər düşünüldüyü kimi toz dənəcikləri üzərində deyil, buzda "kilidlənmiş" şəkildə daxil olub.
Bu nəticə həmçinin böyük protoplanetlərin toqquşması yolu ilə Yer kürəsinin əmələ gəlməsinin klassik modelini də şübhə altına alır.
Tədqiqatın preprinti arXiv portalında dərc edilib. İnsanların sözün əsl mənasında "ulduz tozundan" ibarət olması fikri uzun müddətdir elmi mədəniyyətin bir hissəsidir. Məlumdur ki, həyat üçün vacib olan bir çox element və izotoplar yalnız nəhəng ulduzların nüvələrində və supernova partlayışları zamanı əmələ gəlir.
Uzun müddətdir ki, bu məhsulların Qalaktika boyunca kiçik toz dənəcikləri şəklində səpələndiyinə və daha sonra planetar sistemlərin formalaşmasına daxil olduğuna inanılırdı.
Lakin yeni tədqiqatlar bu materialın daşınması üçün alternativ bir yol göstərir.
Köhnə modelə yenidən baxmağın açarı nadir sirkonium izotopu olan Zr-96 idi.
O, yalnız supernova partlayışlarında əmələ gəlir və bu da onu ulduz mənşəyi üçün əlverişli bir "işarə" halına gətirir.
Alimlər müxtəlif növ meteorit nümunələrini zəif sirkə turşusu ilə müalicə edərək təhlil etdilər. Bu yanaşma onlara su və buzla əlaqəli komponentləri bərk mineral dənələrindən ayırmağa imkan verdi.
Nəticə gözlənilməz oldu: həll olmuş "su" fraksiyasında Zr-96-nın konsentrasiyası bərk süxurdakından minlərlə dəfə yüksək idi. Bu o deməkdir ki, supernova materialının əhəmiyyətli bir hissəsi buz hissəcikləri şəklində ulduzlararası fəzadan daşınırdı.
Əsasən, ulduz fəlakətlərində əmələ gələn atomlar tozda deyil, protoplanetar disklərə düşən buzda yerləşmişdi.
Bu mexanizm Günəş sistemində ulduz izotoplarının paylanmasını yaxşı izah edir.
Planet Günəşə nə qədər yaxınlaşırsa, istilik bir o qədər çox olur və buz bir o qədər çox buxarlanır.
Nəticədə daxili planetlər - Merkuri, Venera və Yer - "supernova" izotoplarının əhəmiyyətli bir hissəsindən tükənmişdi.
Uran və Neptun kimi xarici dünyalar onları daha çox bolluqda saxlayıblar. Astronomlar bu xətti əlaqəni uzun müddətdir ki, öz məlumatlarında müşahidə edirlər, lakin indiyə qədər bunu inandırıcı şəkildə izah edə bilməyiblər.
Bu nəticələrin daha fundamental nəticələri də var. Yer kürəsinin əmələ gəlməsinə töhfə verdiyi düşünülən asteroidlərlə müqayisədə Zr-96 izotopu tükənib.
Əgər planet daha böyük cisimlərin toqquşmasından əmələ gəlsəydi, bu izotopun daha çox hissəsini miras almış olardı. Lakin onun çatışmazlığı, Yer kürəsinin kiçik buzlu "çınqıllar" axınlarından əmələ gəldiyini irəli sürən çınqıl akkresiya modelinə uyğundur.
Sözdə qar xəttini keçdikdə, bu çınqıllardakı buz buxarlanaraq ulduz izotoplarını da özü ilə apardı.
Müəlliflər vurğuladılar ki, onların tapıntıları əlavə yoxlama tələb edir, lakin təsdiqlənərsə, onlar Günəş Sisteminin erkən tarixi haqqında anlayışımızı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər.
Əgər Yer həqiqətən də böyük protoplanetlərin toqquşmasından deyil, buzlu çınqıllardan əmələ gəlibsə, bu, həyatın yarandığı materialın mənşəyinə yeni işıq salır.
Əli Babayev