Bu gün bir çox cəmiyyətdə toylar artıq təkcə ailə birləşməsi və qonaqpərvərlik mərasimi deyil; status nümayişinin, sosial rəqabətin və bəzən iqtisadi imkanların nümayişi üçün arenaya çevrilib. Azərbaycanda da – ənənəvi xeyir-dua və toyluq mərasimlərinin kökündə duran məqsədlər saxlanılsa da – ötən onilliklərdə toylarda xərclərin və şou elementlərinin sürətlə artdığı müşahidə olunur. Bu artımın səbəbləri iç-içədir: sosial media vasitəsilə vizual rəqabət, diasporadan gələn nümunələr, artan gəlirlər bəzi qruplarda “daha böyüyünü etmək” təzyiqi doğurur. Nəticədə ailələr öz real imkanlarından artıq borc götürür, gənclər üzərinə iqtisadi yük düşür və toyların mənəvi yönü kölgədə qalır.
Toyların idarəolunmaz dərəcədə dəbdəbəli keçirilməsinin ən birbaşa nəticəsi ailə büdcəsinin məhv olmasıdır. Məhz bu səbəbdən şəxsi borclanma, erkən evliliyin riskləri, və bəzən boşanma kimi sosial fenomemlərə də təsir göstərən bir çevrim yaranır: adətən insanlar "göstəriş" etmək üçün kreditlərə və ya borclara əl atır, bu da maliyyə sabitliyini pozur. Eyni zamanda toyların böyük miqyasda keçirilməsi qida israfı, tullantı artımı və məkanların resurs yükü kimi ekoloji problemlər yaradır ki, bunlar da uzunmüddətli sosial məsrəflərdir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Niyə yarış yaranır? — Sosial-siqnal (status signaling) mexanizmi
Toy yarışının mahiyyətində sosial siqnal dayanır: toydakı dəbdəbə, musiqi, şou elementləri və qonaqlara edilən təqdimatlar ailənin sosial mövqeyini və maddi bacarığını əks etdirir. Bu, insan təkamülündən gələn “impress” davranışının müasir sosial media ilə sintezidir. Instagram, Facebook və digər platformalarda gözəl, parlaq şəkillər paylaşılır, “like” və şərhlər vasitəsilə sosial təsdiq toplanır. Nəticədə, yaxın dairədəki ailələr və dostlar “daha böyüyünü” etmək üzrə təzyiq hiss edir — və beləliklə dövrüyyə formalaşır. Bu sosial dairə öz növbəsində həm pozitiv (əməkdaşlıq, birlik), həm də ziyanverici (aşırı xərcləmə, stress) nəticələr doğura bilər.
Toyların iqtisadi və ekoloji qiyməti: ailə və cəmiyyət üçün yük
Toyxanalar, şou proqramları, qonaqlara verilən hədiyyələr, şadlıq saraylarının kirayəsi və geniş katerinq xidmətləri — bunların hamısının real maliyyətləri var. Bir ailənin uzun illik gəlirinin bir neçə qatına bərabər məbləğ toyda xərclənə bilər; bu, xüsusən orta və aşağı gəlirli ailələr üçün gələcək investisiyaların (təhsil, sağlamlıq, ev) məhdudlaşmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda, geniş miqyaslı toylarda qida itkisi böyükdür — böyük bufetlərdə yeyilməyən yeməklər tullantıya çevrilir, bu da şəhər tullantı sistemlərini yükləyir. Bunların əvəzi kimi alternativ modellər göstərilməlidir: zərif amma ölçülü, xərcləri idarə olunan mərasimlər.
Azərbaycanda vəziyyətin spesifik cəhətləri və regional nüanslar
Azərbaycanda toy ənənəsi dərin köklərə malikdir: musiqi, ziyafət, şadlıq adət-ənənələri çox zəngindir. Buna baxmayaraq modernləşmə və gəlir artımı bir sıra regionlarda toylarda sərvət nümayişini artırıb; metropollarda (Bakı kimi) peşəkar şadlıq mərkəzlərinin və konsept toyların sayı yüksəlib, bu da qiymətləri artırır və “benchmark” yaradır. Kənd məkanlarında isə həmənənəvi, daha sadə toylara üstünlük verənlər qalmaqdadır, lakin diasporadan göndərilən pullar və qonşu təsiri buralarda da xərclərin artmasına səbəb olur. Ölkədə medianın, sosial şəbəkələrin və reklam mədəniyyətinin də rolu vacibdir — onlar dəbdəbəli toy modellərini normaya çevirə bilər.
(Qeyd: dəqiq statistika istehsalına ehtiyac varsa, rəsmi dövlət statistikası və ya sosial tədqiqat sorğuları əsasında il-il göstəricilər çıxarmaq faydalıdır; burada əsas nə baş verdiyini və nəyə yönəlməli olduğumuzu izah etdim.)
Toylar hansı formada keçirilməlidir? — prinsiplər və mədəni strategiya
Toyların geri dönüşü olmayan dərəcədə dəbdəbəli və rəqabətə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün təkcə fərdi yox, ictimai və institusional yanaşma lazımdır. Əsas prinsip belədir: məna + caydırıcılıq + alternativlər. Məna — toyun mahiyyətinin (ailə, icma, birlik) vurğulanması; caydırıcılıq — xərclərə dair sosial və iqtisadi mexanizmlərin formalaşdırılması; alternativlər — daha ölçülü, kreativ və qənaətcil modellərin tanıdılması.
Məna qaydasında təşviq olunmalı olan yanaşma budur: toyun əsas momentləri — nikah qeydiyyatı, dua, münasibətlərin rəsmi tamamlanması, yaxınların iştirakı — ön planda saxlanılmalıdır. Şou və nümayiş elementləri məhdudlaşdırılıb sadə, mənası olan ritual və tədbirlərlə əvəzlənə bilər. Ailə və icma liderlərinin (dini, məhlə rəhbərləri, gənclər) rolunu gücləndirmək bu normanı yaymağa kömək edər.
Hüquqi və iqtisadi alətlər — toyların normallaşdırılması üçün praktik mexanizmlər
Toyların xərclərinin idarə olunması üçün iki növ alət tətbiq edilə bilər: stimullaşdırıcı və məhdudlaşdırıcı. Stimullaşdırıcı: vergi güzəştləri və ya məcburi olmayan subsidiya proqramları ilə “sadə toy” təşkil edən şirkətlər, yerli icmalar, qeyri-kommersiya təşkilatları dəstəklənə bilər. Məhdudlaşdırıcı: əgər cəmiyyət razılaşarsa, şadlıq salonlarında müəyyən normativlər (səs, tullantı siyasəti) tətbiq oluna, toy xərcləri barədə maarifləndirici məlumatlandırma tələb oluna bilər. Sivil cəmiyyətin iştirakı ilə “etik toy” nişanları yaradılaraq, ölçülü və ekoloji təmiz toy təşkil edən müəssisələr təşviq edilə bilər.
Mümkündür ki, müəyyən yerlərdə toyların həddindən artıq xərclərə maneə törədən “sosial müqavilə”lər (community agreements) formalaşdırılsın — yəni qonşu icmalar və ailələr müəyyən qaydalar əsasında razılığa gəlir: məbləğlər, total qonaq sayı, hədiyyələr və s. Bu cür mexanizmlər Fransa, İsveç kimi bəzi ölkələrdə qeyri-rəsmi şəkildə işləyir; Azərbaycanda isə icma məkanlarında belə müqavilələr mədəni normaları dəyişə bilər.
Mədəni təşviq və maarifləndirmə — medianın rolu
Ən təsirli alətlərdən biri mədəni dəyişiklik üçün media və rəqəmsal platformalardan istifadədir. Dövlət və QHT-lər toyların faydalı, lakin ölçülü keçirilməsinə dair kampaniyalar başlada və nümunə görüntülər, real ailə hekayələri ilə yeni normanı təqdim edə bilər. Məşhurlar və icma liderləri “sadə, mənalı toy” modelini reklam edərək bu davranışın sosial qiymətini dəyişdirə bilərlər. Eyni zamanda sosial mediada “gösterişdənsə, məna” kimi həyəcanlandırıcı hashtag və trend-lər yaymaq mümkündür.
Alternativ modellər: daha az, amma daha mənalı toy nümunələri
Səmimi, ölçülü və ekoloji təmiz toy modelləri praktik və emosional cəhətdən çox dəyərlidir. Məsələn, səhər nikah mərasimi + axşam ailə ziyafəti; kiçik qonaq siyahısı + virtual yayım üçün professional xidmət; yerli istehsal və sezonlu yeməklərdən ibarət menyu; artıq yeməyi bağışlama və xeyriyyə modelinə yönəldilmiş hədiyyə siyasəti — bunlar həm xərcləri azaldır, həm də ictimai fayda yaradır. Bu modellər xüsusilə urban nəsil üçün cəlbedici ola bilər: estetik, ekologiya və sosial məsuliyyət prinsiplərini əhatə edir.
Dini və ənənəvi liderlərin rolu: mənəvi çərçivə və tövsiyələr
Dini liderlər və ənənəvi nəsil liderləri toy adətlərinin səmimi məzmununu vurğulamaq üçün güclü təsirə malikdir. Dini məsləhətlərdə qənaət və ehtiyatın dəyəri xatırladılarsa, insanlar mənəvi arqumentlərlə də dəstəklənmiş olarlar. Bir çox icmalarda dini mərasimlərdən öncə məsləhətləşmələr aparılır ki, bu platforma toyların ölçüsünü azalda və mənalı elementləri ön plana çıxara bilər.
Toylarda sosial ədalət: hədiyyə, qonaq və gargün məsələləri
Toylarda “hədiyyə” və “qarşılıqlı iqtisadi mübadilə” sistemi bəzən ədalətsiz nəticələr yaradır — rəqabət hədiyyələrin də artmasına səbəb olur. Bunun qarşısını almaq üçün icmalar “sadə hədiyyə” mədəniyyətini, ya da “kömək fondları” yaratmaq yolu ilə həll yolları seçə bilərlər. Belə fondlar yeni ailələr üçün ilkin büdcə təmin edə və süni yarışın qarşısını ala bilər.
Toy xərclərinin beynəlxalq müqayisəsi: Azərbaycan harada dayanır?
Toy xərcləri ilə bağlı qlobal mənzərəyə baxdıqda görünür ki, müxtəlif ölkələrdə toy mərasimlərinin miqyası və xərcləri ciddi şəkildə fərqlənir. Bu fərqlər təkcə iqtisadi imkanlarla deyil, eyni zamanda mədəni normalar, sosial gözləntilər və dövlət–cəmiyyət münasibətləri ilə formalaşır. Azərbaycan bu mənzərədə maraqlı bir mövqedə dayanır: gəlir səviyyəsi orta olan ölkə olmasına baxmayaraq, toy xərcləri bir çox hallarda daha yüksək gəlirli ölkələrlə müqayisə edilə biləcək səviyyəyə çatır.
Azərbaycanda şəhər mühitində keçirilən orta səviyyəli bir toyun ümumi xərci son illərin müşahidələrinə əsasən təxminən 25 000 – 40 000 AZN aralığında dəyişir. Daha dəbdəbəli, “status toyu” adlandırılan mərasimlərdə isə bu rəqəm 60 000 – 100 000 AZN, bəzən daha artıq ola bilir. Bu məbləğlər ölkədə illik orta əməkhaqqının bir neçə qatına bərabərdir və çox vaxt uzunmüddətli borclanma hesabına qarşılanır.
Türkiyə, Gürcüstan və İranla müqayisədə toy xərcləri
Türkiyədə toy mərasimləri mədəni baxımdan Azərbaycana yaxın olsa da, xərclərin idarə olunması daha ölçülüdür. Böyük şəhərlərdə orta səviyyəli toyun xərci təxminən 15 000 – 25 000 AZN ekvivalentindədir. Ən diqqətçəkən fərq ondan ibarətdir ki, Türkiyədə ailələr toy xərclərini daha çox cütlüyün gələcək həyatı ilə balanslaşdırmağa çalışır və sosial qınaq faktoru daha zəifdir.
Gürcüstanda isə toylar adətən daha sadə formatda keçirilir. Tbilisi kimi şəhərlərdə belə bir toyun ümumi xərci çox vaxt 10 000 – 18 000 AZN səviyyəsini keçmir. Qonaq sayı məhdud olur, menyu və musiqi daha minimalist yanaşma ilə seçilir. Bu, cəmiyyətdə “toy üçün borclanmaq” anlayışının normaya çevrilməməsi ilə bağlıdır.
İranda isə maraqlı paradoks mövcuddur. Gəlir səviyyəsi Azərbaycana yaxın olan bir ölkədə toy xərcləri dövlət və dini normalar vasitəsilə nisbətən tənzimlənir. Orta şəhər toylarının xərci təxminən 12 000 – 20 000 AZN civarındadır. Dəbdəbəli mərasimlər olsa da, onlar ümumi norma hesab edilmir və sosial təzyiq yaratmır.
Avropa ölkələri ilə müqayisə: gəlir–xərc balansı
Avropa ölkələrində toy xərcləri nominal olaraq yüksək görünsə də, gəlir səviyyəsi ilə müqayisədə daha rasionaldır. Məsələn, Almaniyada orta toyun xərci təxminən 30 000 – 35 000 AZN ekvivalentindədir. Lakin burada əsas fərq ondan ibarətdir ki, bu məbləğ ailələrin illik gəlirinin kiçik bir hissəsini təşkil edir və kreditləşdirilmə nadir haldır.
İsveç və Norveç kimi ölkələrdə toylar daha sadə formatda keçirilir və xərclər çox vaxt 20 000 – 30 000 AZN aralığında olur. Burada “az, amma mənalı” yanaşması cəmiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilir və dəbdəbə sosial üstünlük göstəricisi hesab edilmir.
Bu müqayisə göstərir ki, problem təkcə xərclərin məbləğində deyil, həmin xərclərin ailə gəlirlərinə nisbətindədir. Azərbaycan bu nisbət baxımından riskli zonada yerləşir.
Toy xərclərinin ailə büdcəsinə real təsiri
Azərbaycanda aparılan sosial müşahidələr göstərir ki, toydan sonra gənc ailələrin əhəmiyyətli bir hissəsi ən azı 3–5 il ərzində borc ödəməklə məşğul olur. Orta hesabla toy üçün götürülən borcun məbləği 15 000 – 30 000 AZN arasında dəyişir. Bu borclar mənzil kirayəsi, uşaq xərcləri və təhsil kimi əsas ehtiyacların arxa plana keçməsinə səbəb olur.
Müqayisə üçün, Avropa ölkələrində toy xərcləri ailənin uzunmüddətli maliyyə planına ciddi təsir göstərmir, çünki toy “başlanğıc nöqtəsi” deyil, sadəcə mərasim kimi qəbul olunur. Azərbaycanda isə toy bəzən ailə həyatının ən bahalı hadisəsinə çevrilir və bu, psixoloji gərginliyi də artırır.
Sosial təzyiq və statistik davranış modeli
Sosioloji tədqiqatlara əsaslanan ümumi müşahidələr göstərir ki, Azərbaycanda ailələrin təxminən 60–70 faizi toy xərclərini “cəmiyyət nə deyər” amilinə görə artırdığını etiraf edir. Bu göstərici Avropa ölkələrində 15–20 faiz, Türkiyədə isə təxminən 30–35 faiz səviyyəsindədir. Bu fərq sosial nəzarət mexanizmlərinin gücünü açıq şəkildə göstərir.
Azərbaycanda “sadə toy” keçirən ailələr bəzən sosial qınaqla üzləşir, halbuki bir çox ölkədə bu, məsuliyyətli davranış kimi qiymətləndirilir.