Hamiləlik dövrü insan həyatının ən həssas və müəyyənedici mərhələlərindən biridir. Bu dövrdə ana orqanizmində baş verən hər bir bioloji və metabolik dəyişiklik birbaşa olaraq inkişaf etməkdə olan dölə təsir göstərir. Son onilliklərdə aparılan elmi araşdırmalar göstərir ki, hamiləlik zamanı yanlış qidalanma yalnız uşağın doğum anındakı sağlamlığına deyil, onun gələcək həyatında yaranacaq xəstəlik risklərinə və hətta növbəti nəsillərin sağlamlıq göstəricilərinə qədər uzanan təsirlərə malikdir. Bu fenomen artıq yalnız fərdi sağlamlıq məsələsi kimi deyil, ictimai sağlamlıq və genetik davamlılıq problemi kimi qiymətləndirilir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Ana bətnində qidalanmanın “programlaşdırıcı” təsiri
Müasir tibb elmi “fetal programlaşdırma” anlayışı ilə sübut edir ki, ana bətnindəki qidalanma şəraiti dölün orqan və sistemlərinin necə formalaşacağını əvvəlcədən müəyyən edir. Qidalanma çatışmazlığı və ya balanssızlığı zamanı orqanizm “qıtlıq şəraitinə uyğunlaşma” mexanizmləri yaradır. Bu uyğunlaşma doğuşdan sonra artıq qida mühitinə düşdükdə metabolik pozğunluqlara səbəb olur.
Belə uşaqlarda piylənmə, şəkərli diabetin ikinci tipi və ürək-damar xəstəliklərinin riski statistik olaraq daha yüksək müşahidə edilir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına əsasən, hamiləlik zamanı balanssız qidalanmaya məruz qalmış fərdlərdə yetkin yaşda metabolik sindrom riski təxminən 30–40 faiz daha yüksəkdir.
Zülal, vitamin və mineral çatışmazlığının uzunmüddətli nəticələri
Hamiləlik zamanı kifayət qədər zülal qəbul edilmədikdə dölün əzələ, beyin və daxili orqan inkişafı zəifləyir. Bu, yalnız aşağı doğum çəkisi ilə nəticələnmir, eyni zamanda uşağın immun sisteminin zəif formalaşmasına səbəb olur.
Dəmir çatışmazlığı ana qanında oksigen daşıma qabiliyyətini azaldır və dölün beyin toxumasına gedən oksigen miqdarını məhdudlaşdırır. Aparılan neyroloji tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik dövründə dəmir defisiti olan anaların uşaqlarında diqqət pozuntuları və öyrənmə çətinlikləri daha çox qeydə alınır.
Fol turşusunun azlığı isə sinir borusu qüsurları ilə birbaşa əlaqələndirilir. Bu cür qüsurlar gələcək nəsillərin sağlamlığında geri dönməz dəyişikliklər yarada bilər.
Şəkərli və emal olunmuş qidaların epigenetik təsirləri
Yanlış qidalanma dedikdə yalnız çatışmazlıq deyil, eyni zamanda həddindən artıq və keyfiyyətsiz qida qəbulu da nəzərdə tutulur. Hamiləlik zamanı yüksək şəkərli, doymuş yağlarla zəngin və emal olunmuş qidaların çox istifadəsi dölün gen ifadə mexanizmlərini dəyişir. Bu dəyişikliklər genlərin özünü deyil, onların necə “işə düşdüyünü” tənzimləyir və epigenetik yaddaş formalaşdırır.
Elmi araşdırmalar sübut edir ki, bu epigenetik dəyişikliklər yalnız bir nəsillə məhdudlaşmır. Yəni ana tərəfindən hamiləlik dövründə qəbul edilən yanlış qida siqnalları nəinki uşağa, hətta onun gələcək övladlarına da ötürülə bilər. Bu isə nəsildən-nəslə davam edən sağlamlıq riskləri yaradır.
Beyin inkişafı və psixoloji sağlamlıqla əlaqə
Dölün beyin inkişafı hamiləliyin ilk üç ayından etibarən intensiv şəkildə formalaşır və bu mərhələdə qidalanma xüsusilə kritik rol oynayır. Omeqa-3 yağ turşularının çatışmazlığı sinir hüceyrələri arasındakı əlaqələrin zəif formalaşmasına səbəb olur.
Son illərdə aparılan epidemioloji araşdırmalar göstərir ki, hamiləlik dövründə qeyri-sağlam qidalanma gələcəkdə uşaqlarda depressiya, narahatlıq pozuntuları və davranış problemlərinin yaranma ehtimalını artırır. Bu təsir yalnız bioloji deyil, psixoloji inkişaf səviyyəsində də özünü göstərir.
İmmunitet sistemi və xəstəliklərə qarşı həssaslıq
Ana qidası dölün immun sisteminin əsas “təlim proqramı” rolunu oynayır. Yanlış qidalanma zamanı immun hüceyrələrinin düzgün diferensiasiyası baş vermir. Bu isə uşağın həyatının ilk illərində tez-tez infeksiyalara tutulmasına və allergik xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur.
Statistik göstəricilərə əsasən, hamiləlik zamanı qeyri-balanslı qidalanan anaların uşaqlarında allergik xəstəliklərə tutulma riski təxminən 20–25 faiz daha yüksəkdir.
Gələcək nəsillərin sağlamlığı baxımından ictimai risk
Bu problem təkcə fərdi ailələrin deyil, cəmiyyətin ümumi sağlamlıq yükünü artıran faktordur. Yanlış qidalanma nəticəsində yaranan xroniki xəstəliklər səhiyyə sisteminə düşən yükü artırır, əmək qabiliyyətini azaldır və sosial rifahı zəiflədir.
Bu səbəbdən hamiləlik dövründə düzgün qidalanma yalnız ana və uşaq sağlamlığı deyil, milli sağlamlıq strategiyasının əsas elementlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
Hamiləlik dövründə qidalanmanın hormonlar üzərində təsiri və nəsillərarası ötürülmə
Hamiləlik zamanı qəbul edilən qidalar ana orqanizmində hormonal tarazlığı birbaşa dəyişir. İnsulin, kortizol, leptin və tiroid hormonlarının səviyyəsi qida keyfiyyətinə son dərəcə həssasdır. Yanlış qidalanma nəticəsində insulin müqavimətinin artması yalnız hamiləlik diabetinə səbəb olmur, eyni zamanda dölün maddələr mübadiləsinin “enerji yığmağa meyilli” şəkildə formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu vəziyyət gələcəkdə uşağın piylənməyə genetik və hormonal meyllə doğulması deməkdir.
Kortizol səviyyəsinin xroniki yüksəlməsi isə dölün stress cavab mexanizmlərini dəyişir. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik dövründə stres və qeyri-sağlam qidalanma birlikdə olduqda uşaqlarda sonrakı yaşlarda narahatlıq pozuntuları və stressə qarşı həddindən artıq həssaslıq daha çox müşahidə edilir. Bu təsir təkcə uşağın həyatını deyil, onun gələcək valideynlik davranışlarını da formalaşdıraraq nəsillərarası dövrə daxil olur.
Bağırsaq mikrobiotasının formalaşması və gələcək sağlamlıq
Son illərdə aparılan araşdırmalar sübut edir ki, insanın bağırsaq mikrobiotasının əsas təməli hələ ana bətnində qoyulur. Hamilə qadının qida rasionu bağırsaq bakteriyalarının tərkibini dəyişir və bu dəyişikliklər plasenta vasitəsilə dölə ötürülür.
Lifdən kasad, şəkər və doymuş yağlarla zəngin qidalar faydalı bakteriyaların azalmasına, iltihabi proseslərin artmasına səbəb olur. Bu isə gələcəkdə uşaqlarda autoimmun xəstəliklər, allergiyalar və həzm pozğunluqlarının yaranma ehtimalını yüksəldir. Araşdırmalar göstərir ki, qeyri-sağlam mikrobiota profili olan uşaqlarda bağırsaq–beyin oxu zəifləyir və bu da psixoloji sağlamlığa mənfi təsir edir.
Yanlış qidalanmanın skelet və fiziki inkişaf üzərində təsiri
Kalsium, D vitamini və fosfor balansının pozulması hamiləlik zamanı dölün sümük toxumasının zəif formalaşmasına səbəb olur. Bu zəiflik yalnız uşaqlıq dövründə deyil, yetkinlik yaşlarında da osteoporoz və sümük sınıqları riskini artırır.
Statistik müşahidələrə əsasən, hamiləlik dövründə D vitamini çatışmazlığı olan anaların övladlarında boy inkişafının ləngiməsi və əzələ gücünün zəif olması halları daha tez-tez qeydə alınır. Bu isə fiziki sağlamlıqla yanaşı, uşağın sosial adaptasiyasına da təsir göstərir.
Sosial-iqtisadi faktorlar və qidalanma bərabərsizliyi
Yanlış qidalanmanın səbəbləri yalnız fərdi seçimlərlə məhdudlaşmır. Sosial-iqtisadi vəziyyət, qida əlçatanlığı və maarifləndirmə səviyyəsi hamilə qadınların qidalanma keyfiyyətinə ciddi təsir edir. Aşağı gəlirli ailələrdə qida rasionunun əsasını çox zaman ucuz, lakin qida dəyəri zəif olan məhsullar təşkil edir.
Bu vəziyyət sağlamlıq bərabərsizliyini dərinləşdirir və gələcək nəsillərdə sosial təbəqələr arasında sağlamlıq fərqlərinin formalaşmasına səbəb olur. Beləliklə, yanlış qidalanma yalnız tibbi deyil, həm də sosial problemə çevrilir.
Profilaktik yanaşmanın əhəmiyyəti və erkən müdaxilə
Elmi baxımdan sübut olunub ki, hamiləlik dövründə düzgün qidalanmaya yönəlmiş maarifləndirmə proqramları uzunmüddətli perspektivdə səhiyyə xərclərini azaldır. Erkən müdaxilə həm ana sağlamlığını qoruyur, həm də gələcək nəsillərin xroniki xəstəliklərə tutulma riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Bu yanaşma yalnız tibbi nəzarətlə məhdudlaşmamalı, psixoloji dəstək, qida savadlılığı və sosial dəstək mexanizmləri ilə tamamlanmalıdır. Çünki sağlam nəsil yalnız tibbi göstəricilərlə deyil, sosial mühitlə birlikdə formalaşır.
Mövcud elmi sübutlar göstərir ki, hamiləlik dövründə yanlış qidalanma təsadüfi və müvəqqəti bir problem deyil. O, insanın həyat xəttini hələ doğulmamışdan əvvəl müəyyənləşdirən əsas faktorlardan biridir. Bu təsir bioloji, psixoloji və sosial səviyyələrdə özünü göstərərək gələcək nəsillərin sağlamlığını formalaşdırır.
Beləliklə, hamiləlik dövründə düzgün qidalanma təkcə fərdi məsuliyyət deyil, cəmiyyətin davamlı inkişafı üçün strateji əhəmiyyət daşıyan bir məsələdir. Sağlam gələcək nəsillər üçün bu dövrə edilən hər düzgün investisiya uzunmüddətli və geri dönməz faydalar yaradır.