Azərbaycan manatının məzənnəsinin yaxın beş il ərzində də sabit qalacağı gözlənilir. Beynəlxalq reytinq agentliyi “Fitch Ratings” in qiymətləndirməsinə əsasən, manatın ABŞ dollarına faktiki bağlılığı ən azı 2030-cu ilin sonuna qədər 1,7 manat səviyyəsində davam etdiriləcək. Qeyd edək ki, Azərbaycan Mərkəzi Bankı hələ 2017-ci ildə inflyasiya təzyiqlərini azaltmaq və makroiqtisadi sabitliyi təmin etmək məqsədilə milli valyutanın dollar qarşısında məzənnəsini 1 ABŞ dolları = 1,7 manat olaraq müəyyən etmişdi.
Bu kontekstdə əsas sual yaranır: manatın uzun müddət dəyişməz qalması ölkə iqtisadiyyatına və vətəndaşların gündəlik həyatına hansı təsirləri göstərəcək?
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Manatın sabitliyi dedikdə, valyutanın dəyərinin bazar təsirlərindən asılı olmayaraq dövlət tərəfindən qorunması, yəni məzənnənin süni şəkildə dəyişməz saxlanılması nəzərdə tutulur. Bu yanaşma ilk mərhələdə iqtisadi baxımdan müsbət mənzərə yaradır. Əhali və sahibkarlıq subyektləri üçün maliyyə prosesləri daha öncədən hesablana bilən olur, bazarda gözlənilməz dalğalanmalar azalır. Xüsusilə idxal olunan məhsulların qiymətlərində kəskin dəyişikliklər baş vermir.
Eyni zamanda, dollarla öhdəlikləri olan vətəndaşlar və şirkətlər üçün valyuta riski minimuma enir. Qiymət artımlarının nəzarətdə saxlanılmasında da sabit məzənnə mühüm rol oynayır və inflyasiyanın idarəolunan həddə qalmasına şərait yaradır. Bundan başqa, maliyyə sektoru üçün daha stabil mühit formalaşır: banklar riskləri daha asan planlaşdıra bilir, kredit bazarında qeyri-müəyyənlik xeyli azalır.
Lakin uzunmüddətli perspektivdə sabit məzənnə siyasəti bir sıra ciddi risklər yaradır. Milli valyutanın dəyərinin bazar reallıqlarına uyğunlaşdırılmadan qorunması ixrac üçün əhəmiyyətli maneələr formalaşdıra bilər. Belə şəraitdə yerli məhsullar xarici bazarlarda rəqabət üstünlüyünü itirir, istehsalçılar isə maya dəyəri baxımından sərfəli olmayan vəziyyətə düşür. Nəticə etibarilə ölkənin ixrac imkanları daralır və bu da qeyri-neft sektorunun inkişaf tempinə mənfi təsir göstərir.
Bundan başqa, daxili istehsalın zəifləməsi fonunda daha ucuz, lakin keyfiyyət baxımından zəif idxal məhsullarının bazarda üstünlük qazanması müşahidə olunur ki, bu da yerli sənayenin mövqelərini sarsıdır. Digər mühüm təhlükə isə sabit məzənnənin qorunması üçün Mərkəzi Bankın valyuta bazarına mütəmadi müdaxilələr etməyə məcbur qalmasıdır. Bu proses Dövlət Neft Fondu və Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarından davamlı şəkildə istifadəni tələb edir.
Əgər qlobal bazarlarda neft qiymətlərində kəskin eniş baş verərsə və ölkəyə daxil olan valyuta axınları azalarsa, mövcud ehtiyatların sürətlə azalması riski ortaya çıxır. Belə bir şəraitdə isə kəskin və gözlənilməz devalvasiya ehtimalı qaçılmaz hala gələ bilər.
Valyuta məzənnəsi ölkənin iqtisadi sağlamlığını müəyyən edən əsas mexanizmlərdən biridir. İdxal-ixrac balansından tutmuş inflyasiyaya, investisiya axınlarından əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə qədər bir çox sahə birbaşa məzənnə siyasətindən təsirlənir. Bu baxımdan iqtisadi sabitlik üçün hansı məzənnə rejiminin daha effektiv olduğu sualı daim müzakirə olunur: sərbəst məzənnə, yoxsa üzən məzənnə?
Sərbəst (sabitləşdirilmiş) məzənnə sistemi
Sərbəst və ya sabitləşdirilmiş məzənnə sistemində milli valyutanın dəyəri dövlət və ya Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilir və adətən başqa bir güclü valyutaya (məsələn, ABŞ dollarına və ya avroya) bağlanır. Bu sistemdə bazar mexanizmi məhdud rol oynayır, əsas yük dövlətin üzərinə düşür.
Üstün cəhətləri
Qiymət sabitliyi yaradır. Əhali və biznes üçün valyuta riski azalır.
İnflyasiyaya nəzarət asanlaşır, xüsusilə idxaldan asılı ölkələrdə.
Qısamüddətli iqtisadi sabitlik təmin edilir.
Psixoloji olaraq bazarlara “təhlükəsizlik siqnalı” verir.
Mənfi cəhətləri
Mərkəzi Bank böyük valyuta ehtiyatları saxlamağa məcbur qalır.
Xarici şoklara qarşı çox zəifdir (neft qiyməti, qlobal böhran və s.).
Real iqtisadi vəziyyəti əks etdirmir, süni tarazlıq yaradır.
Uzunmüddətdə kəskin devalvasiya riski formalaşır.
Tarix göstərir ki, sabit məzənnə uzun müddət saxlanıldıqda, problem birdən-birə və ağır şəkildə üzə çıxır.
Üzən məzənnə sistemi
Üzən məzənnədə valyutanın dəyəri əsasən təklif və tələb əsasında formalaşır. Dövlət yalnız fövqəladə hallarda bazara müdaxilə edir.
Üstün cəhətləri
Məzənnə real iqtisadi vəziyyəti əks etdirir.
Xarici şoklara qarşı daha elastikdir.
Valyuta ehtiyatlarına təzyiq azalır.
Uzunmüddətli perspektivdə dayanıqlılıq yaradır.
İxrac və istehsal stimullaşır.
Mənfi cəhətləri
Qısamüddətdə kəskin dalğalanmalar yarada bilər.
Əhali üçün psixoloji qeyri-müəyyənlik formalaşdırır.
İdxaldan asılı ölkələrdə inflyasiya riski arta bilər.
Güclü maliyyə bazarları və institutlar tələb edir.
İqtisadi sabitlik baxımından müqayisə
Meyar-sərbəst məzənnə
Qısamüddətli sabitlik-yüksək
Uzunmüddətli davamlılıq-aşağı
Xarici şoklara uyğunlaşma-zəif
Infiliyasiya riski-gizli
Bzar mexanizmi-məhdud
Hansı daha vacibdir?
Bu sualın cavabı ölkənin iqtisadi quruluşundan asılıdır:
İnkişaf etməkdə olan, ixracı məhdud, idxaldan asılı ölkələr üçün qısa müddətdə sabit məzənnə cazibədar görünə bilər.
Şaxələndirilmiş iqtisadiyyata, güclü maliyyə institutlarına malik ölkələr üçün isə üzən məzənnə daha sağlam və dayanıqlıdır.
Lakin iqtisadi təcrübə göstərir ki, süni sabitlik uzunmüddətdə daha böyük qeyri-sabitlik yaradır. Buna görə müasir iqtisadi yanaşmalar üzən məzənnəni, lakin nəzarətli üzən (managed float) modeli daha optimal hesab edir.
İqtisadi sabitlik yalnız məzənnəni süni şəkildə qorumaqla əldə edilmir. Əsl sabitlik:
güclü istehsal,
şaxələndirilmiş ixrac,
etibarlı maliyyə institutları
və şəffaf iqtisadi siyasətlə mümkündür.
Bu baxımdan üzən məzənnə iqtisadi reallığı gizlətmir, onu üzə çıxarır. Bəzən bu reallıq ağrılı olur, amma uzunmüddətdə iqtisadiyyat üçün daha sağlamdır.
Azərbaycan iqtisadiyyatına etimadın möhkəmləndirilməsi, həm daxili, həm də xarici investisiyaların cəlb olunması baxımından sabit məzənnə daha etibarlı mexanizm kimi qiymətləndirilir. Ölkə daxilində də psixoloji aspektdən sabit valyuta rejimi daha əlverişli sayılır. Qonşu dövlətlərin əksəriyyətində üzən məzənnə sistemi tətbiq olunsa da, yerli reallıqlar göstərir ki, əhali hələ tam şəkildə bu modelə uyğunlaşmayıb. Üzən məzənnənin yaratdığı dalğalanmalar cəmiyyətdə kəskin reaksiyalara səbəb olur ki, bu da inflyasiya təzyiqlərinin artmasına yol aça bilir. Sabit məzənnə isə əhalinin yığım davranışına müsbət təsir göstərir və iqtisadi inamın formalaşmasına töhfə verir.
Bununla yanaşı, iqtisadçıların fikrincə, uzunmüddətli dövrdə sabit məzənnə siyasəti hər zaman müsbət nəticələr vəd etmir. Belə ki, dövlət bu rejimi qorumaq üçün davamlı olaraq müxtəlif mexanizmlər tətbiq etməyə məcbur qalır. Bu tədbirlər əsasən Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilən makroiqtisadi siyasət alətləri vasitəsilə reallaşdırılır.
Günay Hacıyeva