Boşanma zamanı ən həssas və qəliz məsələlərdən biri uşağın kimin himayəsində qalmasıdır. Bu qərar təkcə valideynlərin deyil, həm də uşağın gələcək psixoloji, sosial və fiziki inkişafına ciddi təsir edir. Azərbaycan qanunvericiliyində və beynəlxalq təcrübədə əsas prinsip “uşağın ən üstün maraqlarının qorunması”dır. Buna görə də qətnamələr valideynlərin maddi vəziyyətinə deyil, uşağın inkişafı üçün daha stabil və təhlükəsiz mühitin harada olduğuna əsaslanır.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
AZƏRBAYCANDA UŞAĞIN KİMDƏ QALMASINA NECƏ QƏRAR VERİLİR?
Əsas prinsip – Uşağın üstün maraqları
Məhkəmələr qərar verərkən aşağıdakı meyarları araşdırır:
-Uşağın yaşı
-Uşaqla hər iki valideyn arasındakı emosional bağlılıq
-Valideynin uşağa qayğı göstərmə bacarığı
-Psixoloji mühit
-Valideynin həyat tərzi və davranışları
-Maddi təminat (yalnız əlavə faktor, əsas meyar deyil)
-Uşağın fikri (10 yaşdan yuxarıdırsa)
Yaşa görə yanaşma
-0–3 yaş – adətən ana yanında qalır (əzizlənmə və qidalanma ehtiyacları səbəbindən).
-3 yaşdan yuxarı – hər iki tərəfin şəraiti qiymətləndirilir.
Uşağın anadan alınması halları
Məhkəmə uşaq ananın yanında təhlükəsiz deyilsə onu atasına və ya qəyyuma verə bilər.
Uşağın anadan alınmasına səbəb ola biləcək hallar:
-Valideynin uşağa qarşı fiziki zorakılığı
-Daimi psixoloji zorakılıq və laqeydlik
-Narkotik, spirt və digər asılılıqlar
-Ağır psixi xəstəliklər – uşağın təhlükəsizliyini riskə atan vəziyyətlər
-Uşağın gigiyenasına, tibbi baxımına kobud laqeydlik
-Ailədə zorakılıq, aqressiya, təhlükəli şərait
-Ana uşağı ataya qarşı istifadə edirsə, görüşünə mane olursa (valideynlik hüququnun sui-istifadəsi)
-Əxlaqa zidd həyat tərzi, uşağın inkişafına mənfi təsir göstərən mühit
-Ananın uşağı tərk etməsi, evdən çıxıb getməsi, uzun müddət uşağa baxmaması.
Məhkəmə bu halların mövcudluğunu ekspertiza, şahid ifadələri, polisin rəyi, tibbi sənədlər və sosial xidmətin verdiyi arayışla təsdiqləyir.
DÜNYA TƏCRÜBƏSİ – MÜQAYİSƏLİ ANALİZ
Dünya ölkələrinin böyük əksəriyyətində qərarlar “child’s best interest” prinsipinə əsaslanır. Lakin tətbiq mexanizmləri fərqli ola bilər.
ABŞ
Qərar ştatlara görə dəyişir, lakin ümumi yanaşma: Hər iki valideynin bərabər hüququ var, tərəflər arasında “joint custody” (birgə qəyyumluq) üstünlük təşkil edir. Məhkəmə uşağın kimlə daha çox emosional bağlı olduğunu, valideynin həyat tərzini və risk faktorlarını qiymətləndirir. Uşaq anadan yalnız zorakılıq, asılılıq və ağır psixoloji pozuntu hallarında alınır.
Avropa ölkələri
Nordik ölkələri (İsveç, Finlandiya, Norveç)
Boşanan valideynlərin 70–80%-i birgə qəyyumluq saxlayır. Uşaq yalnız təhlükə olduqda bir valideynə verilir.
Almaniya
Qanun birgə qəyyumluğu əsas prinsip kimi tanıyır. Məhkəmə qərar verir ki, uşağın gündəlik yaşayışı hansı valideynlə daha stabil olacaqsa, o valideyn “əsas qəyyum” olur.
Fransa
50/50 “alternativ yaşayış modeli” geniş yayılıb. Anadan uşağın alınması üçün çox ciddi əsas tələb olunur.
Türkiyə
0–3 yaş dövründə uşaq adətən anaya verilir. Amma son illər Avropa təcrübəsinə uyğun olaraq atasının da aktiv iştirakı və birgə qəyyumluq tendensiyası artır. Ana asılılıq, zorakılıq, uşağa baxmama kimi hallarda qəyyumluğu itirə bilər.
Böyük Britaniya
Qərar tamamilə uşağın mənafeyinə əsaslanır. Valideynlərin maddi vəziyyəti ikinci dərəcəli hesab olunur. Uşaqla ünsiyyəti daha stabil olan və əməkdaşlıq qabiliyyəti yüksək olan valideyn üstün sayılır.
Kanada
“Parental responsibility” modeli tətbiq olunur. Məhkəmə çox vaxt uşağın həftəlik olaraq hər iki valideynlə qalması sistemini seçir. Asılılıq və şiddət hallarında qəyyumluq dərhal məhdudlaşdırılır.
Azərbaycan və dünya təcrübəsində uşağın kimdə qalması ana və ya ata üstünlüyü ilə deyil, uşağın xoşbəxtliyi, təhlükəsizliyi və psixoloji rifahı ilə müəyyən edilir. Uşağın anadan alınması yalnız təhlükə yarandığı, laqeydlik, zorakılıq və ya asılılıq kimi ciddi hallar sübut edildikdə mümkündür. Avropa və Amerika təcrübəsində isə birgə qəyyumluq geniş yayılıb və valideynlər uşağın böyüdülməsində bərabər iştirak edir.
Ayşən Vəli