Qeyri-adi psixoloji problemlər: Hansı təhlükələr var? - ARAŞDIRMA

Psixi sağlamlıq insanın əqli vəziyyəti, davranışlarının tənzimlənməsi, eləcə də sosial və bioloji amillərin təsiri ilə xasiyyətinin düzgün formalaşması ilə xarakterizə olunur. Lakin bəzən insanlar müxtəlif səbəblərdən meydana çıxan fərqli sindromlardan əziyyət çəkir və psixoloji problemlərlə üzləşirlər.

Bəs, bu cür psixoloji problemlər necə yaranır?

Qeyri-adi psixoloji problemlər insan psixikasının adi depressiya və ya stress reaksiyalarından fərqli olaraq daha nadir, qeyri-standart və bəzən mədəniyyətə bağlı formalarıdır. Bu cür hallar çox vaxt travmanın, uzunmüddətli stressin, sosial təzyiqlərin və bioloji meylliliyin kəsişməsi nəticəsində yaranır. Uşaq vaxtı və ya yetkinlik dövründə yaşanan zorakılıq, psixoloji təzyiq, müharibə, ailədaxili konflikt və ya ağır həyat hadisələri beyində qoruyucu mexanizmləri aktivləşdirir. Bu zaman dissosiasiya adlanan mexanizm formalaşa bilər: insan öz hisslərini, xatirələrini, hətta şəxsiyyət hissini parçalayır, reallıqla əlaqəsi qismən zəifləyir. Bu mexanizm qısa müddətdə qoruyucu ola bilər, lakin uzun çəkdikdə qeyri-adi psixoloji simptomların yaranmasına səbəb olur — yaddaş itkisi, vaxt boşluqları, özünü “kənardan izləmə”, öz bədəninə yadlıq hissi, reallığı yad hiss etmə, hətta fərqli şəxsiyyət parçalarının yaranması kimi.

Bu cür problemlərin digər bir səbəbi bioloji və nevroloji faktorlarla bağlıdır. Beyində sinir əlaqələrinin pozulması, genetik meyllilik, xroniki iltihab və hormonal dəyişikliklər bəzən nadir psixoloji reaksiyaların yaranmasına gətirib çıxarır. Bu zaman insanlarda hallüsinasiyalar, psixotik epizodlar, qəfil panik ataklar və ya idarəolunmayan qorxu hissləri müşahidə oluna bilər. Sosial mühit də mühüm rol oynayır: yoxsulluq, işsizlik, miqrasiya, sosial təcrid, mədəniyyətlərin toqquşması və qapalı dini strukturlar insanın psixoloji yükünü artırır. Mədəniyyət amili xüsusilə vacibdir, çünki bəzi psixoloji halların izahı və qavranılması cəmiyyətin inanc sistemindən asılı olur. Məsələn, bəzi ölkələrdə dissosiativ və ya psixozvari hallar “cin vurması”, “ruhani zəbt olunma” və ya “qara enerji” kimi izah edilir və bu, insanların kömək axtarmasını çətinləşdirir.

Qeyri-adi psixoloji problemlər dedikdə çox geniş yayılmayan, nadir, atipik və bəzən mədəniyyətə bağlı psixoloji pozuntular nəzərdə tutulur. Bu pozuntuların əlamətləri adi depressiya və ya anksiyete kimi hallardan xeyli fərqlənir.

1. Dissosiativ şəxsiyyət pozuntusu (Dissociative Identity Disorder — “çoxlu şəxsiyyət” xəstəliyi)

Çox nadirdir və əsasən ağır uşaq travmalarından sonra yaranır. Təhlükələri yaddaş itkisi, realıq hissinin pozulması, özünü idarəetmədə çətinlik, özünə zərər və intihar riskidir.

2. Depersonalizasiya və derealizasiya pozuntusu

İnsan öz bədənini “kənardan izləyirmiş kimi” və ya dünya “yalan, süni, bulanıq” gəlir. Təhlükələri daimi reallıq hissinin zəifləməsi, panik ataklar, sosial həyatdan uzaqlaşma, depressiya riskidir.

3. Psixotik epizodlar (qeyri-adi psixoz formaları)

Qəfil başlayan halüsinasiyalar, səslər eşitmə, təqib olunma hissi, reallığın pozulması deməkdir. Bəzi insanlarda yalnız stress zamanı və ya keçici olaraq görünür — klassik şizofreniyaya bənzəyir, amma eyni deyil.

Təhlükələri özünə və başqasına zərər riski, davranışın nəzarətdən çıxması, ağır qorxu və panikadır.

4. Katatonik pozuntu (katatoniya)

İnsan bir müddət donub qalır, danışmır, hərəkət etmir və ya əksinə – sərt, məqsədsiz hərəkətlər edir. Təhlükələri qidalanmama və susuz qalma, immobilizasiya səbəbindən bədən zədələri, psixozla müşayiət olunarsa təhlükəli davranışlardır.

5. Somatoform dissosiativ epizodlar (psixogen iflic, psixogen qısmi korluq və s.)

Bədən üzvləri işlədiyi halda insan hərəkət edə bilmir, görmə/duyma itir, nitq dayanır — lakin səbəb nevroloji deyil, psixoloji olur. Təhlükələri qəfil funksional iflic, daimi əlilliyə bənzər vəziyyət, depressiya və panikadır.

Digər ölkələrdə isə...

Xarici ölkələrdə qeydə alınmış bir neçə qeyri-adi psixoloji hal bu mövzunu daha aydın göstərir. İspaniya və ABŞ-da mühacirlər arasında təsvir edilən Ulysses sindromu davamlı qorxu, emosional yüklənmə, yönəlmə itkisi, reallıqdan uzaqlaşma hissləri ilə müşahidə olunur. Bu sindrom psixi xəstəlik sayılmır, lakin çoxsaylı stress faktorlarının psixikaya təsirinin qeyri-adi forması kimi qiymətləndirilir.

Latın Amerikada geniş yayılan Locura sindromu halüsinasiyalar, qəfil panik davranışlar, aqressiya və yaxud “ruh tərəfindən idarə olunma” hissi ilə xarakterizə olunur.

Cənubi Afrikada Xhosa və Zulu xalqları arasında rast gəlinən Amafufunyana sindromu da psixozvari epizodlara bənzəyir, lakin mədəniyyət daxilində “cin və ya ruhun təsiri” kimi izah edilir.

ABŞ və Qərbi Avropada isə dissosiativ şəxsiyyət pozuntusu ən çətin və nadir pozuntulardan biridir. Bu halda insanın şəxsiyyəti hissələrə bölünür, ayrı yaddaş blokları və fərqli davranış nümunələri ortaya çıxır — adətən ağır uşaq travmasının nəticəsi kimi.

Belə qeyri-adi psixoloji problemlərin əsas təhlükəsi onların çox vaxt düzgün tanınmaması, yanlış izah edilməsi və müalicənin gecikməsidir. Çox insan bu cür simptomları gizlədir və ya onları dini-mənəvi izahlarla əlaqələndirdiyinə görə professional yardıma müraciət etmir. Gecikən müdaxilə isə vəziyyəti ağırlaşdırır: dissosiativ simptomlar xronikləşir, reallıq qavrayışı zədələnir, özünə zərər və intihar riski artır, insanın sosial funksionallığı zəifləyir. Sosial stiqma da böyük rola malikdir — cəmiyyət tərəfindən “ağır”, “qeyri-normal” və ya “mistik problem” kimi qəbul edilən hallar insanları təcrid edir və psixi yükü daha da artırır. Uzunmüddətli psixoloji gərginlik həmçinin bədən sağlamlığına təsir göstərir: ürək-damar problemləri, yuxu pozuntuları, həzm sistemi pozğunluqları və hormonal disbalans kimi nəticələr yarana bilir.

Nəticə etibarilə, qeyri-adi psixoloji problemlər mədəni, bioloji və psixoloji faktorların birgə təsiri altında yaranan çoxqatlı və mürəkkəb hadisələrdir. Onların ciddiliyi həm simptomların ağırlığında, həm də cəmiyyət tərəfindən çox vaxt düzgün başa düşülməməsindədir. Bu mövzuda maarifləndirmə, erkən diaqnostika və mütəxəssis dəstəyi insanların psixi sağlamlığının qorunması üçün əsas şərtlərdən biridir.