Kəlağayı Azərbaycan mədəniyyətinin ən tanınmış və qiymətli simvollarından biridir. Sadəcə qadın baş örtüyü kimi görünməsinə baxmayaraq, kəlağayı tarix boyu Azərbaycan qadınının zərifliyini, sosial statusunu, estetik zövqünü və milli kimliyini ifadə edən bir mədəni artefakt kimi formalaşmışdır. Bu sənət nümunəsi yalnız gündəlik geyim vasitəsi olmayıb, həm də toy, bayram və dini mərasimlərdə sosial və mədəni funksiyalar daşıyıb. Azərbaycan etnoqraflarının araşdırmalarına görə, kəlağayı qadının emosional vəziyyətini, ailə statusunu və ictimai mövqeyini simvolik olaraq göstərən bir “vizual dil” rolunu oynamışdır
Kəlağayının yaranma tarixi Azərbaycan ipəkçilik mədəniyyəti ilə sıx bağlıdır. Xüsusilə Şəki, Basqal və Şirvan kimi bölgələrdə ipək istehsalı və kəlağayı sənəti qədim dövrlərdən başlayaraq inkişaf etmiş, naxış və rəng seçimi ilə milli estetikanın incə kodlarını formalaşdırmışdır. XVII–XIX əsrlərdə bu sənət həm yerli bazarda, həm də Böyük İpək Yolu vasitəsilə beynəlxalq aləmdə tanınmış və dəyər qazanmışdır. Kəlağayının ornamentləri — buta, su dalğası, günəş və aypara motivləri — yalnız bəzək funksiyasını daşımır, həm də xalqın inanclarını, həyat tərzini və estetik duyğularını ifadə edir.
Kəlağayının yaranma tarixi və qədim ipəkçilik ənənələri
Kəlağayı Azərbaycan xalqının ən qədim ipək sənəti nümunələrindən biri kimi tarix boyunca özünəməxsus dəyərini qoruyub saxlamışdır. Onun kökləri ipək ticarətinin Çindən Qafqaza yayıldığı dövrə, xüsusilə Böyük İpək yolu üzərindən keçən Şəki və Şirvan ipəkçilik məktəblərinə qədər gedib çıxır. XVII–XIX əsrlərdə Azərbaycan ipəkçiliyi yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış, kəlağayı hazırlamaq üçün istifadə olunan “şəbəkə çapı”, “batik”, “soyuq boyaq” və “təbii rəngləmə” kimi üsullar sənətkarların ustalığını nümayiş etdirən ənənələrə çevrilmişdir. Kəlağayı yalnız bir baş örtüyü kimi deyil, həm də İpək Yolunun mədəniyyət qovşağında Azərbaycan qadınının zəriflik rəmzi kimi tanınmışdır.
Kəlağayı ornamentlərinin mənşəyi və simvolik mənaları nələrdir?
Kəlağayının əsl kimliyini onun üzərindəki naxışlar yaradır. Buta, xalı, günəş şüası, aypara, üzümlük, su cığırı kimi ornamentlər minilliklər boyunca xalqın düşüncə, inam və həyat tərzinin vizual ifadəsinə çevrilib. Məsələn, buta forması məhəbbət və bərəkətin, su ornamentləri həyat axınının, günəş simvolları isə enerji və uğurun rəmzi hesab olunub. Kəlağayının rəng seçimləri də təsadüfi deyil: qırmızı sevgi və şənliklərin, ağ təmizliyin, qara matəmin, yaşıl dini dəyərlərin və paklığın ifadəsi kimi işlədilib. Bu ornamentlər və rənglər birlikdə Azərbaycan qadınının daxilən yaşadığını, dillə deyil, sənətlə ifadə etdiyi duyğuları əks etdirib.
Kəlağayının qadın kimliyinin formalaşmasında yeri
Kəlağayı yalnız etnik atribut deyil, həm də qadının özünüifadəsi üçün geniş imkan yaradan bir estetik vasitədir. Qadınlar kəlağayının rəngi, düyünləmə forması, bağlama üsulu, seçdikləri ornamentlərlə öz zövqlərini, yaşlarını, ictimai statuslarını və bəzən də emosional vəziyyətlərini ifadə edirdilər. Evlilik yaşına çatmış qızların sevdiyi rənglər, yeni gəlinlərin daha sakit tonlar seçməsi, yaşlı qadınların isə ənənəvi naxışlara üstünlük verməsi bu estetik kodların sosial dəyərini göstərir. Kəlağayı həmçinin qadınların incə zövqünü və sənətə bağlılığını nümayiş etdirən, nəsildən-nəslə ötürülən bir kimlik simvolu kimi yaşamağa davam edir. Kəlağayı əsrlər boyu Azərbaycan ailə və mərasim ənənələrinin ayrılmaz hissəsi olub. Toylarda gəlinə kəlağayı bağlamaq onun ailə ocağına daxil olmasını və yeni həyata qədəm qoymasını simvolizə edirdi. Xüsusilə Şəki, Basqal və Gəncə bölgələrində kəlağayı gəlin cehizinin mütləq hissəsi kimi qəbul olunurdu. Mərasimlərdə kəlağayı müxtəlif rituallarda — Novruz şənliklərində səməni üzərinə qoyulması, dini mərasimlərdə hüzur simvolu kimi istifadə olunması — xüsusi mənalar daşıyırdı. Kəlağayı həm də böyüklərə hörmətin göstəricisi kimi yaşlı qadınlara hədiyyə edilirdi və bu hədiyyə başqalarına “hörmət və dualarla” göndərilirdi.
Kəlağayı istehsalının texniki prosesi və sənətkar dünyası
Kəlağayının hazırlanması uzun illərin təcrübəsi və yüksək ustalıq tələb edir. Ənənəvi olaraq onun hazırlanması dörd əsas mərhələdən ibarətdir: ipəyin toxunması, ağardılması, formaya salınması və nəhayət, naxışlanması. Basqal ustalarının “qələm” adlandırdığı ştamplar ağacdan hazırlanır və bu ştampların hər biri ayrı sənət əsəri kimi qəbul edilir. Boyaq üçün istifadə olunan nar qabığı, qoz çanağı, zəfəran kimi təbii maddələr həm sağlamlıq, həm də davamlılıq baxımından kəlağayıya xüsusi üstünlük verir. Bu sənətkarlar yalnız texniki ustalar deyil, həm də mədəni yaddaşın qoruyucuları kimi fəaliyyət göstərirlər.
Xaricdə Azərbaycan kəlağayısına marağın artmasının səbəbləri nələrdir?
Son illər xarici turistlər və sənət araşdırmaçıları arasında kəlağayıya marağın yüksəlməsi qlobal etnomoda trendi, təbii rəngləmə marağın artması və Şərq ornamentikasına dünya dizayn məktəblərində olan tələbatla izah olunur. Xarici ölkələrdə keçirilən sərgilər (məsələn, London Craft Week, Berlin Textile Week) kəlağayının sənətkarlıq baxımından unikallığını ön plana çıxarıb. Mədəniyyət tədqiqatçıları qeyd edir ki, kəlağayı Şərq mədəniyyətinin həm estetik, həm də simvolik qatlarını özündə daşıdığı üçün qlobal auditoriya üçün xüsusi cazibə yaradır.
Kəlağayının XX əsrdə dəyişən taleyi...
XX əsrdə şəhərləşmə, sovet modernləşməsi və sənaye müəssisələrinin genişlənməsi kəlağayı sənətinə ciddi təsir göstərdi. Fabrik istehsalı əl işini kənarlaşdırdı, kəlağayı ənənəvi kontekstdən uzaqlaşdı və mədəniyyətin gündəlik həyatda tutduğu yer zəiflədi. Çoxsaylı sənətkar ailələri sənəti davam etdirməkdə çətinlik çəkdi, bir sıra ənənəvi naxışlar isə demək olar ki, unuduldu. Buna baxmayaraq, ölkənin bəzi bölgələrində ənənə tamamilə yox olmadı və sənətkarlar qalan ənənəni qorumağa çalışdılar.
Müasir dövrdə kəlağayının yenidən dirçəlişi
Azərbaycanın müstəqilliyindən sonra milli irsə marağın artması kəlağayı sənətinə yeni nəfəs verdi. 2014-cü ildə kəlağayı UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilərək beynəlxalq aləmdə tanındı. Bu addım həm dövlət, həm də cəmiyyət səviyyəsində diqqəti artırdı və kəlağayı yenidən modaya qayıtmağa başladı. Müasir dizaynerlər ənənəvi elementləri innovativ yanaşmalarla birləşdirərək kəlağayını həm gündəlik geyim, həm də sənət nümunəsi kimi təqdim edirlər. Gənc nəsil arasında milli kimlik simvolu kimi yenidən populyarlaşması kəlağayının ikinci həyatını hazırlayıb.
Azərbaycan kəlağayısı gününün tarixi və onun təbliğat potensialı ...
Azərbaycanda 7 noyabr tarixi “Kəlağayı Günüdür” və bu günün təsis edilməsi yalnız yubiley xarakteri daşımır, həm də milli irsin təbliğatı baxımından mühüm mədəni kampaniya rolunu oynayır. Bu gün muzeylər, məktəblər, mədəniyyət evləri və dizayn studiyaları kəlağayı sənətini nümayiş etdirir. Tədqiqatçılar hesab edir ki, Kəlağayı Gününün beynəlxalq səviyyədə də qeyd edilməsi onun tanıtım gücünü daha da artırır.
Bəs kəlağayının bu günün moda trendlərinə uyğunlaşması hansı formalarla özünü göstərir və hazırkı dövrdə qadınların onu ən çox hansı parça və geyim kombinlərində istifadə etməsi müşahidə olunur?
"Kəlağayının bu günün moda trendlərinə uyğunlaşması son illərdə həm yerli, həm də beynəlxalq moda tendensiyalarında mədəni irsin modern təqdimatı kimi yenidən populyarlaşıb. Müasir dizaynerlər onu üç əsas istiqamətdə uyğunlaşdırırlar". Bunu SİA-ya açıqlamasında rəssam modelyer Səkinə Əliyeva deyib.
Onun sözlərinə görə, birincisi, modern siluet və formalardır. Minimalist ölçülərdə, klassik böyük ölçülü kəlağayıların daha kiçik, kvadrat və ya uzun şərf formatında hazırlanması müşahidə olunur. Asimmetrik bağlama üsulları boyunbağı, çiyin üstü şərf, çanta aksesuarı kimi istifadə olunur: "Eyni zamanda, ipək kəlağayının dəri, kaşmir, trikotaj kimi modern fakturalarla birləşdirilməsi də trenddir.
İkincisi, rəng və naxış yenilikləridir. Pastel və monoxrom palitrada kəlağayılar – bej, südlü qəhvə, zərif çəhrayı, zeytun və boz rənglərdə təqdim olunur. Geometrik və abstrakt kompozisiyalar klassik buta motivinin sadələşdirilmiş, konturlu və bəzən cizgi film stilində təqdimatı ilə fərqlənir. Metallik vurğular isə qızılı və gümüşü konturların ipək üzərinə tətbiqi ilə əlavə estetik qat yaradır.
Üçüncüsü, multikultural interpretasiyadır. Kəlağayı türk, Fars və Avropa ipək şərfləri ilə hibrid dizayn formatında hazırlanır. Eyni zamanda, luxury brand estetikası ilə birləşdirilmiş “capsule collection”lar da modada yer alır.
Hazırkı dövrdə qadınlar kəlağayını ən çox müəyyən parça və kombinlərlə istifadə edirlər. Parça seçimləri arasında təbii ipək ən çox seçilənidir, çünki həm nəfəs alır, həm də formal görünüş yaradır. İpək-şifon qarışığı yüngül və axıcı olduğu üçün gündəlik stildə rahatdır. Krep-ipək isə qırışmır və daha mat tekstura verdiyi üçün minimalist kombinlərdə üstünlük təşkil edir.
Geyim kombinləri isə müxtəlif tərzdədir. Casual–şəhər tərzində ağ basic köynək, jeans və ipək kəlağayı boyunda və ya çantanın sapında istifadə olunur. Business–klasik stildə şalvar-kostyum və ya qolsuz pencək üzərində uzun kəlağayı şərf formasında təqdim olunur. Etnik-modern qarışıq tərzdə uzun çit geyimlər, plaşlar və oversize palto ilə ipək kəlağayı birləşdirilir. Abiye və ziyafət tərzində isə sadə krep və ya atlas don üzərinə nazik ipək kəlağayı çiyin atma forması ilə istifadə edilir. Baş örtüyü formatında istifadə üçün daha çox şifon və ya nazik ipək kəlağayılar seçilir; bunun səbəbi həm yüngül olması, həm də başda rahat durmasıdır. Bağlama formaları isə türban tərzi, retro 60’s bağlama və Fransız düyünü şəklindədir".
Kəlağayının tarixi hansı əsrdən başlayır və onun mənşəyi, formalaşması, ənənəvi Azərbaycan mədəniyyətində yeri barədə tarix üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-müəllimi, Ülkər Məmmədzadə bildirdi ki, kəlağayı, Azərbaycanın qadın geyim mədəniyyətinin ən qədim və incə nümunələrindən biridir: "Kəlağayının tarixi nə vaxtdan başladığını düşündükdə, onun ən azı XVI əsrdən etibarən yazılı mənbələrdə qeyd olunduğunu görürük. Ancaq ipəkçilik ənənəsinin Azərbaycanda daha qədim köklərə malik olduğunu da bilirik. Bu sahə minillik bir tarixə sahibdir və ipək istehsalının əsas mərkəzləri Şamaxı, Basqal və Şəki olmuşdur.
Bu faktlara əsaslanaraq, kəlağayının köklərinin orta əsrlərin əvvəllərinə, təxminən IX–XII əsrlərə qədər getdiyi ehtimal olunur. Arxeoloji tapıntılar və dövrün ipək ticarəti ilə bağlı mənbələr bunu sübut edir. Kəlağayının sürətli inkişafı isə əsasən XVI–XIX əsrlərə təsadüf edir.
Kəlağayılar təbii ipəkdən əl ilə toxunurdu. Daha sonra üzərinə milli ornamentlər – xüsusilə buta, günəş, su, xarı bülbül kimi motivlər işlənirdi. Bu naxışlar həm estetik gözəllik verirdi, həm də qoruyucu mənalar daşıyırdı. Kəlağayı qadının zərifliyini, paklığını və mədəni kimliyini təcəssüm etdirirdi. Kəlağayının rəng seçimi də qadının yaşı və ailə vəziyyətinə görə dəyişirdi. Gənc qızlar daha parlaq rəngləri seçirdilər, yaşlı qadınlar isə tünd tonlara üstünlük verirdilər. O, həm də ailə və toy mərasimlərinin bir hissəsi idi. Gəlinə kəlağayı bağlamaq xoşbəxtlik və bərəkət rəmzi sayılırdı.
Bu gün də biz xaricə səfər etdikdə, kəlağayı Azərbaycanın mədəni simvolu kimi hədiyyə aparırıq. 2014-cü ildə isə kəlağayı UNESCO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsi siyahısına daxil edilib. Bu da onun Azərbaycan ipəkçilik ənənəsi və qadın mədəniyyəti ilə nə qədər sıx bağlı olduğunu bir daha sübut edir. Kəlağayı əsrlər boyu azərbaycanlı qadınların kimliyinin, estetik zövqünün və mədəni dəyərlərinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur".