Son illərdə gənclər arasında elektron siqaret və enerjili içkilərin istifadəsi sürətlə artmışdır. Bu trend yalnız Azərbaycan üçün deyil, qlobal səviyyədə müşahidə olunur. Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, 15–24 yaş arası gənclərin təxminən dörddə biri ən azı bir dəfə elektron siqaret sınayıb. Enerjili içkilərin istifadəsi isə eyni yaş qrupunda 30%-dən artıqdır. Bu göstəricilər göstərir ki, gənclərin həyat tərzində yeni vərdişlər sürətlə yayılsa da, onların sağlamlıq üzərində potensial riskləri hələ tam dərk edilməyib. Elektron siqaret və enerjili içkilər gənclər üçün təkcə qısa müddətli stimul və əyləncə mənbəyi deyil, həm də uzunmüddətli sağlamlıq problemlərinin əsasını təşkil edə bilər. Gənclərin bədən və beyin inkişafı hələ tam formada başa çatmadığından, bu növ vərdişlərin təsiri onların fizioloji və psixoloji sağlamlığına dərin izlər buraxır. Bu araşdırmanın məqsədi, həm qlobal, həm də Azərbaycan kontekstində elektron siqaret və enerjili içkilərin gənclərin sağlamlığı üçün yaratdığı riskləri elmi və təhlilli şəkildə izah etməkdir.
Elektron siqaretin təşəkkülü və istifadə mexanizmi
Elektron siqaret, əsasən nikotin, gliserol, propilen qlikol və müxtəlif aromatizatorlardan ibarət olan cihazdır. Bu maddələr istilik vasitəsilə aerosol şəklində buxarlaşır və nəfəs yolu ilə orqanizmə daxil olur. Nikotin, güclü asılılıq yaradan maddədir və gənclərin mərkəzi sinir sisteminə təsir edərək onların diqqət, yaddaş və davranış funksiyalarını dəyişdirir.
Aromatizatorlar və müxtəlif dadlandırıcı əlavələr, xüsusilə gənclər arasında elektron siqaretin populyarlığını artırır. Sosial media və reklamlar bu cihazları “moda” kimi təqdim etdiyindən, gənclər ilkin mərhələdə yalnız maraq və əyləncə məqsədi ilə vaping etməyə başlayırlar. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, bu vərdiş tez bir zamanda nikotin asılılığına gətirib çıxarır. Elektron siqaret istifadəçilərində həmçinin uzun müddətli tənəffüs problemləri, bronxit, astma kimi respirator xəstəliklərin riski artır.
Enerjili içkilər və gənclərin sağlamlığına təsiri
Enerjili içkilər əsasən yüksək kofein, şəkər, taurine, amin turşuları və bəzən bitki ekstraktları (ginseng, guarana və s.) ehtiva edir. Gənclər bu içkiləri tez-tez yorğunluğu aradan qaldırmaq, diqqəti artırmaq və gecə sosial fəaliyyətlərində iştirak etmək məqsədilə istifadə edirlər. Lakin yüksək kofein və şəkər miqdarı onların ürək-damar və mədə-bağırsaq sisteminə mənfi təsir göstərir. Uzun müddətli istifadədə metabolik pozulmalar, yuxu çatışmazlığı, diqqət pozuntuları və davranış problemləri müşahidə edilir.
Enerjili içkilərin gənclər arasında populyarlığının artması, onların sosial davranışlarını da dəyişir. Gənclər daha çox riskli fəaliyyətlərdə iştirak etməyə meylli olur, bu da qəzalar və travmaların artmasına səbəb olur. Eyni zamanda kofein və şəkərin yüksək miqdarı qısa müddətli enerji versə də, psixoloji və fiziki yorğunluğu artırır, stressə qarşı dözümlülüyü zəiflədir.
Fizioloji risklər
Elektron siqaret və enerjili içkilərin istifadəsi gənclərin fizioloji sağlamlığına çoxşaxəli təsir göstərir. Nikotinin təsiri ilə ürək döyüntüsü sürətlənir, arterial təzyiq artır və ürək ritmində pozuntular meydana çıxır. Enerjili içkilərdəki yüksək kofein tərkibi ürək ritmində ciddi dəyişikliklərə və aritmiyalara səbəb olur. Uzun müddətli istifadə, ürək-damar sistemində ilkin xroniki dəyişikliklərə gətirib çıxarır.
Bundan başqa, elektron siqaret inhalasiyası tənəffüs yollarını iltihablandırır. Araşdırmalar göstərir ki, gənclər arasında vaping istifadəsi bronxial reaktivliyi artırır, tənəffüs funksiyasında azalmaya və bronxit riskinə yol açır. Enerjili içkilər isə mədə-bağırsaq sisteminə mənfi təsir göstərərək mədə yanması, qəbizlik və ürəkbulanma kimi simptomları artırır. Uzun müddətli yüksək kofein və şəkər istehlakı metabolik sindrom, insulin müqavimətinin artması və potensial olaraq diabet riskinə səbəb olur.
Psixoloji və neuroloji təsirlər
Nikotin gənclərin mərkəzi sinir sisteminə təsir edərək diqqət, yaddaş və öyrənmə qabiliyyətini zəiflədir. Bu maddə həmçinin dopamin səviyyəsini dəyişərək asılılıq yaradır. Enerjili içkilər yuxu rejimini pozur, narahatlıq və gərginlik hissini artırır. Araşdırmalar göstərir ki, elektron siqaret və enerjili içkilərin müntəzəm istifadəsi gənclərdə depressiya və anksiyete simptomlarının yaranmasına səbəb olur.
Psixoloji təsirlər yalnız fərdi sağlamlıqla məhdudlaşmır. Gənclərin sosial davranışları da dəyişir; onlar daha impulsiv olur, riskli fəaliyyətlərə meyllənir və uzun müddətli diqqət çatışmazlığı səbəbindən akademik uğurlarında geriləmə müşahidə edilir. Elektron siqaret və enerjili içkilərin istifadəsi gənclərin təhsil və iş fəaliyyətinə də mənfi təsir göstərir. Dərs zamanı diqqətin dağılması, yaddaşın zəifləməsi və uzun müddətli konsentrasiya problemləri müşahidə olunur. Enerjili içkilərin yuxu rejimini pozması fiziki yorğunluğa və akademik performansın azalmasına gətirib çıxarır. Bu vəziyyət gənclərin gələcək karyera imkanlarını da məhdudlaşdırır, çünki sağlamlıq və zehni məhsuldarlıq birbaşa əmək və təhsil performansına təsir edir.
Qlobal və Azərbaycan təcrübəsi
Qlobal səviyyədə elektron siqaret və enerjili içkilərin istifadəsi sürətlə artmaqdadır. ABŞ və Avropa ölkələrində 12–17 yaş arası gənclərin təxminən 14–35%-i bu vərdişləri sınayıb. Azərbaycanda isə son illərdə bu tendensiya eyni sürətlə artmaqdadır. Sosial media və reklamlar gəncləri bu məhsulları sınamağa təşviq edir, lakin əksər hallarda risklər barədə kifayət qədər məlumat verilmir.
Araşdırmalar göstərir ki, gənclər arasında həm elektron siqaret, həm də enerjili içki istifadəsi uzunmüddətli sağlamlıq problemlərinin yaranmasına səbəb olur. Bu problemlər yalnız fərdi sağlamlıqla məhdudlaşmır, həm də cəmiyyətin gələcək potensialına təsir göstərir, çünki gənclərin akademik və fiziki performansı azalır.
Proflaktika tədbirlər və təkliflər
Gənclərin sağlamlığını qorumaq üçün maarifləndirmə və profilaktik tədbirlər mühüm rol oynayır. Məktəblərdə və universitetlərdə elektron siqaret və enerjili içkilərin riskləri barədə məlumat verilməli, valideynlər və müəllimlər bu mövzuda aktiv rol oynamalıdır. Qanunvericilik çərçivəsində satışın məhdudlaşdırılması və yaş hədlərinin müəyyən edilməsi də əhəmiyyətlidir.
Alternativ fəaliyyətlər, məsələn idman, sosial layihələr və gənclərin maraqlarına uyğun hobbilər onların bu vərdişlərdən uzaq qalmasına kömək edə bilər. Həmçinin, psixoloji və karyera dəstək mərkəzləri gənclərin özünü idarə etmə qabiliyyətini və motivasiyasını artırmaqda vacib rol oynayır. Uzunmüddətli sağlamlıq riskləri nələrdi?
Elektron siqaret və enerjili içkilərin təsiri yalnız qısa müddətli simptomlarla məhdudlaşmır, onların uzunmüddətli istifadəsi gənclərin sağlamlığında ciddi problemlər yarada bilər. Nikotin asılılığı nəticəsində mərkəzi sinir sistemində struktur və funksional dəyişikliklər meydana çıxır. Bu dəyişikliklər gənclərin diqqət, öyrənmə və emosional tənzimləmə qabiliyyətini zəiflədir. Həmçinin, gənclər arasında uzun müddətli istifadənin nəticəsi olaraq ürək-damar sistemində ilkin aterosklerotik dəyişikliklər, arterial hipertoniya və aritmiyalar müşahidə olunur.
Enerjili içkilərin uzun müddətli istifadəsi isə metabolik problemlərə, o cümlədən insulin müqavimətinin artmasına və şəkərli diabet riskinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər. Yüksək kofein və şəkər tərkibi gənclərdə böyrək və qaraciyər funksiyalarına da mənfi təsir göstərir. Uzun müddət davam edən yuxu pozuntuları isə həm immun sisteminin zəifləməsinə, həm də psixoloji sabitliyin azalmasına gətirib çıxarır.
Qanunvericilik və profilaktika tədbirləri
Gənclərin sağlamlığını qorumaq üçün qanunvericilik və profilaktik tədbirlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Elektron siqaret və enerjili içkilərin satışında yaş məhdudiyyətlərinin tətbiqi, reklamların məhdudlaşdırılması və ictimai yerlərdə istifadənin qadağan edilməsi müsbət nəticələr verə bilər. Məktəblərdə və universitetlərdə profilaktik maarifləndirmə tədbirləri, valideynlərin maarifləndirilməsi və sosial media kampaniyaları bu vərdişlərin yayılmasının qarşısını almağa kömək edə bilər.
Bundan əlavə, alternativ fəaliyyətlərin təşviqi — idman, yaradıcılıq, sosial layihələr — gənclərin diqqətini bu vərdişlərdən uzaqlaşdırmaq və sağlam həyat tərzini inkişaf etdirmək üçün əhəmiyyətlidir. Psixoloji dəstək və karyera mərkəzləri gənclərin motivasiyasını artıraraq asılılığın qarşısını almaqda mühüm rol oynayır.
Gələcək perspektivlər
Gənclərin elektron siqaret və enerjili içkilərdən istifadəsi ilə bağlı problem yalnız fərdi sağlamlıqla məhdudlaşmır, həm də milli səviyyədə ictimai və sosial problemlərə səbəb olur. Gələcəkdə maarifləndirmə və qanunvericilik tədbirlərinin gücləndirilməsi, gənclərin alternativ sosial və idman fəaliyyətlərinə cəlb edilməsi, həmçinin psixoloji və karyera dəstək proqramlarının genişləndirilməsi bu problemin həllində əsas istiqamətlər olmalıdır.
Gənclərin sağlamlığı yalnız fərdi məsələ deyil, həm də cəmiyyətin gələcəyi və milli inkişafın göstəricisidir. Ona görə də dövlət, məktəb və ailə birgə fəaliyyət göstərərək bu risklərin qarşısını vaxtında almalıdır.