“Distant təhsilin ənənəvi təhsilin alternativi olub-olmaması məsələsində əsas həlledici faktor təhsil səviyyəsi, sosiallaşma ehtiyacı, ölkənin texnoloji imkanları və normativ-hüquqi çərçivədir. Bu yanaşma göstərir ki, distant təhsil bəzi mərhələlərdə geniş imkanlar yaratsa da, xüsusilə ümumi təhsil səviyyəsində ənənəvi modeli tam əvəz etmək gücündə deyil və daha çox tamamlayıcı funksiyanı icra edir”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil üzrə ekspert Kamran Əsədov deyib.
O bildirib ki, apardığım təhlillərin, sorğuların və beynəlxalq hesabatların müqayisəsi göstərir ki, distant təhsilin ən sürətli inkişafı ali təhsildə baş verib: “Dünya Bankının 2023-cü il təhsil hesabatında qeyd edilir ki, pandemiya sonrası distant təhsilin payı ali təhsildə qlobal olaraq 29%-dən 46%-ə yüksəlib; ABŞ-da bu rəqəm 58%, Avstraliyada 52%, Cənubi Koreyada 49% təşkil edir. Bu dinamika göstərir ki, distant modelin çeviklik, maliyyə qənaəti və coğrafi məhdudiyyəti aradan qaldırması kimi üstünlükləri realdır. Lakin eyni zamanlı nəticələr ibtidai və orta təhsildə tamamilə fərqli trayektoriya göstərir: OECD-nin məlumatına görə, 7–14 yaş qrupunda distant təhsil mühitində oxuyan şagirdlərin sosial bacarıq göstəriciləri ənənəvi təhsildə oxuyanlardan 23% daha zəifdir, diqqət dağınıqlığı 31% daha çox müşahidə olunur, ünsiyyət bacarıqları isə 19% aşağıdır. Bu statistikalar ənənəvi məktəb mühitinin sosiallaşma funksiyasının distant şəkildə bərpa olunmasının mümkün olmadığını təsdiqləyir.
Azərbaycan qanunvericiliyinin təhlili göstərir ki, normativ baza da distant təhsilin alternativ yox, əlavə forma olduğunu açıq şəkildə ortaya qoyur. “Ümumi təhsil haqqında” Qanunun 15-ci maddəsində qeyd edilir ki, ümumi təhsilin əsas forması əyani dərsdir, distant təhsil yalnız xüsusi hallarda və ya əlavə təhsil forması kimi tətbiq edilə bilər. Bu yanaşma həm pedaqoji prinsiplərə, həm də psixososial inkişafın keyfiyyətinə söykənir. Qanunvericiliyin bu məhdudiyyəti təsadüfi deyil – ibtidai yaş dövründə şagirdin məktəb mühiti ilə gündəlik təması sosial davranışların formalaşması, açıqlıq, məsuliyyət hissi və əməkdaşlıq vərdişlərinin inkişafı üçün həlledicidir.
Dünyanın aparıcı ölkələri distant təhsili fərqli modellərdə tətbiq etsələr də, əksər sistemlərdə eyni nəticə formalaşıb: distant təhsil tək başına tam alternativ funksiyası daşımır. Finlandiyada distant təhsil yalnız əlavə modullar və xəstəlik hallarında tətbiq olunur; onların hesabatları göstərir ki, şagird-müəllim təması azaldıqda akademik göstəricilər orta hesabla 11% zəifləyir. Yaponiya distant təhsil sistemini texnoloji cəhətdən inkişaf etməsinə baxmayaraq, ümumi təhsildə ənənəvi modeldən imtina etmir; məktəb intizamı, sinifdaxili əməkdaşlıq və kollektiv öyrənmənin əvəzedilməz olduğu rəsmi dövlət strategiyalarında göstərilir. ABŞ-da distant təhsil daha çox ali təhsil və əlavə təlimlər üçün istifadə olunur, əyani məktəb modelinin sosial funksiyalarına görə əvəzlənməsinin mümkün olmadığı dəfələrlə vurğulanıb.
Distant təhsilin müsbət tərəflərinin analizi göstərir ki, bu model regionlarda yaşayan tələbələr, iş həyatı ilə təhsilini birləşdirən şəxslər, fiziki məhdudiyyəti olan öyrənənlər üçün çox geniş imkan yaradır. Azərbaycan kontekstində Elm və Təhsil Nazirliyinin rəqəmsallaşma sahəsində atdığı addımlar – Rəqəmsal Məktəb platforması, LMS sistemləri, video-dərslik vahid bazası, virtual laboratoriyalar və süni intellekt əsaslı öyrənmə modullarının tətbiqi – distant təhsilin keyfiyyətini artıran mühüm uğurlu addımlardır və bu, təqdir olunmalıdır. Nazirliyin 2020–2024-cü illər ərzində rəqəmsal təhsil infrastrukturu üçün ayırdığı vəsaitlərin 2,7 dəfə artması distant təhsil imkanlarının genişlənməsinə real təsir göstərmişdir.
Lakin distant təhsilin mənfi tərəfləri də ciddi elmi əsaslarla təsdiqlənir. Dünya Bankının məlumatına görə, distant təhsil zamanı qiymətləndirmə etibarsızlığı 18–36% arasında dəyişir, yəni şagirdlərin bilik səviyyəsini real ölçmək daha çətindir. Psixoloji amillər də nəzərə alınmalıdır: uşaqlarda ekran qarşısında uzunmüddətli qalma nəticəsində diqqət pozuntuları, davranış dəyişiklikləri və motivasiya azalması OECD ölkələrinin 27-də rəsmi hesabatlarla qeyd edilib. Bərabərsizlik problemi də dərinləşir; PISA 2022 nəticələrinə görə, evində kompüteri və stabil interneti olmayan şagirdlər distant təhsildə 55 bal daha aşağı nəticə göstəriblər.
Düşünürəm ki, distant təhsil ənənəvi təhsilin tam alternativi deyil; o, bəzi sahələrdə hibrid modelləri gücləndirən, ali təhsildə çevikliyi artıran və həyatboyu öyrənmə prosesini dəstəkləyən bir mexanizmdir. Həqiqi dəyişiklik distant təhsilin düzgün çərçivələnməsi ilə baş verəcək. Bu model ənənəvi təhsilin keyfiyyətini artıran, amma onu əvəz etməyən bir vasitə kimi inkişaf etdirilməlidir. Dəyişməli olan əsas məsələ distant təhsil infrastrukturunun genişlənməsi, müəllimlərin rəqəmsal pedaqogika üzrə bacarıqlarının artırılması və qiymətləndirmə mexanizmlərinin daha etibarlı modellərə keçididir. Dəyişəcək əsas istiqamət isə hibrid təhsilin daha geniş yayılmasıdır – yəni ənənəvi və distant modellərin paralel istifadəsi.
Hesab edirəm ki, Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə apardığı rəqəmsallaşma siyasəti distant təhsilin alternativ yox, tamamlayıcı model kimi möhkəmlənməsinə xidmət edir və bu, ölkənin təhsil siyasətinin ən sağlam istiqamətlərindən biridir”.