Təbiətdə hər canlının bir rolu var. Hər biri yaşamaq üçün mübarizə aparır, lakin bu mübarizə heç vaxt bir sistematik dağıdıcılığa çevrilmir. Aslan ovlayır, amma aclıq duyğusundan. Ağac kök atır, amma başqa ağacı boğmaq üçün yox, günəşi görmək üçün. Təbiətin bütün canlıları arasında balansı qoruyan görünməz bir qanun var, yaşamaq üçün yaşatmaq. İnsan isə bu qanunu pozan yeganə varlıqdır.
İnsan ağlı, bəşəriyyətin ən böyük neməti kimi təqdim edilir. Amma bu ağıl çox vaxt mərhəməti əvəz edib. Ağlın yaratdığı texnologiya, sivilizasiya, iqtisadi sistemlər ilk baxışda inkişaf kimi görünür, amma arxasında istismar mexanizmi gizlənir. İnsan təbiəti özünə tabe etdikcə azadlaşdığını sandı, amma əslində onu idarə etməyə çalışdıqca öz ruhunu əsarətə saldı.
Bu paradoks insanın ən böyük ziddiyyətidir: ağıl verdikcə zülm artır. Çünki ağıl vicdanla bərabər inkişaf etməyəndə, bilik hakimiyyətin alətinə çevrilir. Tarix boyu insan öz ağlını “hakim olmaq” üçün istifadə edib, “harmoniya yaratmaq” üçün yox. Elə buna görə də təbiət üzərində qurulan ağalıq, sonra insan-insan münasibətlərinə sirayət edib.
İlk istismar ağacın kəsilməsiylə deyil, bir canlının “mən bu torpağa sahibəm” deməsiylə başladı. Torpaq üzərindəki bu sahiblik hissi zamanla təbiətdən insana yönəldi bə insanlar da bir-birinə “sahib çıxmağa” başladılar. Beləcə, ağıl gücün ideologiyasına çevrildi, mərhəmət isə zəiflik kimi görüldü.
İnsan təbiəti özündən ayırdı, çünki özünü ondan üstün hesab etdi. Amma bu “üstünlük” anlayışı, əslində, insanın təbiətdən, ruhdan və hətta öz varlığından uzaqlaşmasının başlanğıcı idi. Hər ağacın kökünü kəsəndə insan öz kökünü də kəsdi. Hər canlıya “resurs” deyəndə, öz ruhunu da əmtəəyə çevirdi.
Bu gün biz “müasir insan” deyərkən texnologiya, urbanizasiya, iqtisadi yüksəliş düşünürük. Amma bu inkişafın arxasında görünməz bir azalma var: empatiyanın, paylaşmanın, vicdanın azalması. İnsan nə qədər “inkişaf etdi”, bir o qədər də təbiətdən, sadəlikdən və dəyərlərdən uzaqlaşdı.
Beləcə, insan özü ilə bir paradoks yaratdı: yaşamaq üçün deyil, hökm sürmək üçün yaşayan varlıq. Bu paradoksun içində təbiət də, insanlıq da tədricən tükənir. Çünki istismar sadəcə iqtisadi və ya fiziki deyil, mənəvi bir virus kimidir. Zamanla bütün dəyərlərin içinə sızır, onları məhv edir və geriyə yalnız “mülkiyyət” və “hakimiyyət” anlayışları qalır.
İnsanı digər canlılardan ayıran ağıldır, bəli. Amma bu ağıl mərhəmət olmadan, sadəcə idarə etmə gücü kimi işlədiləndə, insanı təbiətin ən təhlükəli yırtıcısına çevirir. Təbiət isə cavab vermir və sadəcə susur. Və o sükutda insanın bütün günahları, bütün paradoksları gizlənir.
Təbiətin istismarı, əslində, insanın özünü istismar etməyə başlamasının məşqi idi. İnsan təbiəti əməklə dəyişdirməyə başladığı andan onu mənimsədi, mənimsədiyi andan isə onun üzərində hökm qurdu. Bu hökm tədricən sosial münasibətlərə keçdi. Artıq insan sadəcə torpağa yox, insana da sahib çıxmağa başladı. Beləcə, istismar sadəcə fiziki bir hadisə olmaqdan çıxıb sistemə çevrildi.
Karl Marks bu mexanizmi “əməyin yadlaşması” ilə izah edirdi. İnsan öz əməyini satdıqca, o əməyə, yəni öz yaradıcılığına yadlaşır. Başqasının sərvətini artırmaq üçün işləyən insan bir nöqtədə öz mənasını itirir. Kapitalizm bu yadlaşmanı həyat tərzinə çevirib. Burada insanın dəyəri onun varlığı ilə deyil, məhsuldarlığı ilə ölçülür.
İstismar artıq fərdlər arasında deyil, strukturların içindədir. Sanki görünməz bir mexanizm insanın bütün davranışlarını idarə edir. Sən daha çox istehsal etməlisən, daha çox qazanmalısan, daha çox “uğur qazanmalısan”. Amma bu yarışda insan öz ruhunu itirir. Hər şey performansla, bacarıqla, rəqabətlə ölçülür, amma heç kim xoşbəxtliklə maraqlanmır.
Əgər təbiətdəki istismar ekoloji fəlakət doğurursa, cəmiyyətdəki istismar mənəvi fəlakət yaradır. İşçinin dəyəri rəqəmlərə, qadının rolu ailədaxili əməyə, uşağın duyğuları isə “nəticəyə” çevrilir. İnsan bədəni, fikri, hissi – hamısı bir bazarın tərkib hissəsinə çevrilir.
Patriarxal sistem bu istismarın ən köklü formalarından biridir. Qadının əməyinin görünməz qalması, onun “təbiətən qayğıkeş” adlandırılması əslində sistemli istismarın mədəni formasıdır. Qadının əməyini təbii, kişinin gücünü normativ saymaqla cəmiyyət bir cinsin digəri üzərində üstünlüyünü təbii bir hal kimi qəbul etdirib. Halbuki bu “təbilik” deyil, minillərlə davam edən sosial şərtləndirmədir.
Bütün bu strukturlar (iqtisadi, mədəni, gender əsaslı istismar formaları) eyni ideyanın fərqli təzahürləridir: sahib olmaq. İnsanın insan üzərində qurduğu hökm, təbiət üzərində qurduğu hökmün sosial davamıdır. O, ağacları kəsdiyi kimi, qadınların, işçilərin, zəiflərin səslərini də “susdurur”.
Bugünkü kapitalist cəmiyyət istismarı elə incə və estetik formalarda təqdim edir ki, insanlar onu azadlıq kimi qəbul edirlər. Reklamlar, “motivasiya” mədəniyyəti, “özünü inkişaf et” ideologiyası insanı sanki azadlığa çağırır, amma əslində onu daha dərin sistemlərə bağlayır. Çünki bu çağırışlar “sən dəyər qazanmalısan” deyir, amma “niyə bu qədər dəyər qazanmaq istəyirsən?” sualını vermir.
İstismar təkcə başqasının haqqını tapdalamaq deyil, bəzən sistem elə qurulub ki, insan fərqinə varmadan istismarın həm qurbanı, həm də iştirakçısına çevrilir. O, işləyir, istehsal edir, istehlak edir, amma bu dövrədən çıxa bilmir. Beləcə, insanlıq tədricən bir istehsal mexanizminin dişlisinə çevrilir və sanki canlı bir sistemin içində tək funksiyası işləmək və sərf olunmaq olur.
Təbiətin istismarından başlayan bu zəncir, cəmiyyətin özünə dönür. İnsan artıq ağacı yox, öz növünü kəsir. Torpağı deyil, öz ruhunu satır. Və bunun adına “müasir həyat” deyir.
İstismar çoxlarına təbiətin qanunu kimi görünür. “Güclü qalır, zəif məhv olur” prinsipi sanki həyatın dəyişməz gerçəyi sayılır. Amma bu, insanın yaratdığı mifdir. Təbiət güclünün hökm sürdüyü yer deyil, tarazlığın qorunduğu yerdir. Təbiətdə hər canlı bir bütövün parçasıdır, heç biri bütövü məhv etməyə çalışmır. Yalnız insan özünü o bütövdən üstün gördü və hər şeyi məhv etməyə haqqı olduğunu düşündü.
Amma bu düşüncə onu xoşbəxt etmədi. Əksinə, insan öz yaratdığı sistemlərin içində boğulmağa başladı. Daha çox qazanmaq üçün yaşadı, amma az yaşadı. Daha çox “sahib olmaq” istədi, amma getdikcə “olmaq” duyğusunu itirdi. Beləcə, istismar təkcə başqasına deyil, insanın öz varlığına yönəldi və o, öz ruhunu da istismar etməyə başladı.
Bəs, istismarsız gələcək mümkündürmü?
Bu, bəlkə də ən çətin, amma ən vacib sualdır. Çünki istismarı dayandırmaq təkcə iqtisadi və siyasi sistemləri dəyişmək demək deyil, düşüncə tərzini dəyişmək deməkdir. İnsan “sahib olmaq” mədəniyyətindən “bölüşmək” mədəniyyətinə keçmədikcə, istismar forması dəyişsə də, mahiyyəti qalacaq.
Empatiya isə bu keçidin başlanğıcıdır. Empatiya o zaman yaranır ki, insan başqasının acısını öz bədənində hiss edir, təbiətin yarasını öz içində duya bilir. Empatiya olduqda “güc” artıq hökmranlıq vasitəsi deyil, məsuliyyət halına gəlir. Əgər güc bir şeyi dəyişmək üçün yox, qorumaq üçün istifadə olunursa, o zaman ağıl zülmə deyil, harmoniyaya xidmət edir.
İstismarsız gələcək utopiya deyil sadəcə, unudulmuş bir xatirədir. İnsan təbiətlə ilk dəfə təmas quranda onu sevdiyi üçün qoruyurdu, qorxduğu üçün yox. Hər daş, hər ağac, hər canlı onunla eyni dünyanın bir parçası idi. İndi isə insanın əsas vəzifəsi bu yaddaşı bərpa etməkdir, yəni yenidən “bütöv” olmağı xatırlamaq.
Bu, nə romantik çağırışdır, nə də sadəlövh ümid. Əgər istismar bir ideologiya kimi qurulubsa, onu dağıtmaq da mümkündür. Çünki istismar insanın içindən başlayırsa, dəyişiklik də oradan başlaya bilər.
Gələcək, bəlkə də, artıq texnologiyanın, iqtisadi gücün və ya hakimiyyətin deyil, etik duyğunun dövrü olacaq. İnsan nə qədər “ağıllı” olursa-olsun, mərhəməti geri qaytarmasa, öz ağlının əsirinə çevriləcək.
İstismarsız gələcək insanın öz təbiətini xatırladığı andan başlayacaq. O zaman insan ağacı kəsmədən onun kölgəsində dincələcək, torpağı satmadan onun qoxusunu duyacaq, başqasını əzərək deyil, onunla yan-yana dayanaraq var olacaq.
Və bəlkə də, həmin gün insan ilk dəfə həqiqətən insan olacaq.
Nigar Şah