İnsan psixikasını formalaşdıran amillər uzun illərdir elmi müzakirələrin əsas mövzusudur. Bu müzakirələrdən biri də qadın və kişi psixologiyası arasındakı fərqlərin mənşəyi ilə bağlıdır. Görəsən, qadın və kişi davranışlarındakı, emosional reaksiyalarındakı və düşüncə tərzlərindəki fərqlər bioloji mənşəlidirmi, yoxsa cəmiyyətin yaratdığı sosial rolların nəticəsidir?
Əsrlər boyu patriarxal dəyərlər qadın və kişi davranışlarını “təbiətin qanunu” kimi təqdim edib. Lakin müasir psixologiya və neyroelm göstərir ki, insan beyni çevik və adaptiv quruluşa malikdir; yəni davranış və şəxsiyyətin formalaşmasında sosial mühitin, tərbiyənin və mədəniyyətin rolu bəzən biologiyadan daha güclü ola bilər. Bu baxımdan, “qadın belə düşünür”, “kişi belə davranır” kimi qəliblər sadəcə təbiətin deyil, həm də cəmiyyətin diktə etdiyi psixoloji modellərdir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Bioloji fərqlərin psixoloji təzahürləri
1. Neyrobioloji fərqlər
Elmi araşdırmalar göstərir ki, qadın və kişi beyinləri arasında müəyyən struktur fərqlər var:
Kişilərdə amigdala (emosional reaksiya mərkəzi) daha aktivdir, bu da stressə daha impulsiv reaksiya ilə nəticələnə bilər.
Qadınlarda isə korpus kallosum (beyin yarımkürələri arasındakı əlaqə) daha güclüdür, bu da emosional və məntiqi proseslərin paralel işlənməsini asanlaşdırır.
Bu fərqlər qadınların empatiya və kommunikasiya bacarıqlarında, kişilərin isə məkan oriyentasiyası və risk davranışlarında fərqli meyllər yaratdığı düşünülür.
2. Hormonların təsiri
Testosteron aqressiya, rəqabət və liderlik davranışları ilə əlaqələndirilir.
Estrogen və oksitosin qadınlarda empatiya, qayğı və emosional bağlanma ilə bağlıdır.
Lakin müasir psixologiya bu fərqləri mütləq və sabit hesab etmir — hormonal təsirlər sosial və mədəni mühit tərəfindən tənzimlənə bilir.
Sosiallaşma və cəmiyyətin formalaşdırdığı fərqlər
1. Uşaqlıqdan başlayan “rol tərbiyəsi”
Cəmiyyət uşaqlara doğulduqları andan fərqli mesajlar verir:
Qız uşaqlarına “zərif ol”, “emosiyalarını ifadə et” deyilir.
Oğlanlara isə “ağlama”, “güclü ol”, “hisslərini gizlət” mesajları verilir.
Bu proses “gender rolları” adlanır və zamanla psixoloji kimliyin formalaşmasına təsir göstərir.
2. Mədəniyyət və gözləntilər
Mədəni mühit qadın və kişidən fərqli davranış modelləri tələb edir.
Qərb cəmiyyətlərində qadınların liderlik rolu getdikcə güclənir.
Şərq və ənənəvi mədəniyyətlərdə isə emosional və sosial rollar daha çox qadınlara, rasional və qərarvermə rolları kişilərə aid edilir.
Bu fərqlər, əslində, psixoloji qabiliyyətlərin deyil, sosial imkanların nəticəsidir.
3. Media və stereotiplər
Filmlər, reklamlar və sosial şəbəkələr kişi və qadın obrazlarını müəyyən qəliblərdə təqdim edir. “Qadın zərifdir, kişi isə güclü” kimi mesajlar fərdləri şüuraltı şəkildə bu rollara uyğunlaşdırır.
Müasir elmin baxışı: Biologiya və sosial mühit bir-birini tamamlayır
Bugünkü elmi yanaşma “ya o, ya bu” prinsipindən uzaqdır.
Psixoloqlar və neyroelm mütəxəssisləri bildirirlər ki:
Bioloji fərqlər başlanğıc potensial yaradır,
Sosial mühit isə bu potensialın istiqamətini və dərəcəsini müəyyənləşdirir.
Məsələn, qadınlarda empatiya bacarığı doğuşdan güclü ola bilər, lakin bu xüsusiyyətin inkişafı cəmiyyətin onu necə qiymətləndirməsindən asılıdır. Əgər empatiya zəiflik kimi qəbul edilirsə, qadın da zamanla bu keyfiyyəti gizlətməyə meyllənəcək.
Azərbaycanda qadın və kişi psixologiyasına baxış
Azərbaycan cəmiyyətində gender rolları tarixi-mədəni kontekstə əsaslanır.
Qadınlardan ailəyə bağlılıq, fədakarlıq, emosional sabitlik gözlənilir. Kişilər isə ailənin maddi dayağı və qərarverici obrazında təsəvvür olunur. Lakin son illər təhsil səviyyəsinin artması, qadınların ictimai həyatda daha fəal iştirak etməsi bu psixoloji modelləri dəyişməkdədir. Gənc nəsil artıq “emosional kişilər”i və “rasional qadınlar”ı təbii hal kimi qəbul edir. Bu da sosial formalaşmanın psixologiyaya təsirini açıq şəkildə göstərir.
Qadın və kişi psixologiyası arasındakı fərqlər nə tam bioloji, nə də tam sosial mənbəyə söykənir. Əslində bu, ikili təsirin və qarşılıqlı adaptasiyanın nəticəsidir.
Biologiya başlanğıc nöqtədirsə, sosial mühit onun istiqamətini müəyyənləşdirir. Əgər cəmiyyət fərdləri cinsinə görə deyil, insan kimi dəyərləndirməyi öyrənsə, həm qadın, həm də kişi öz potensialını azad şəkildə ifadə edə bilər.
Ayşən Vəli