İnsan təbiətcə həqiqət axtaran bir varlıq olsa da, paradoksal şəkildə yalan da onun gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsidir. Bəzən bu yalanlar zərərsiz görünür – kiminsə hisslərini qorumaq, konfliktin qarşısını almaq və ya sosial münasibətləri sabit saxlamaq məqsədi daşıyır. Lakin bəzi hallarda yalan, insanın özünü müdafiə mexanizmi kimi işləyir – qorxu, utanc, rədd edilmə və cəza ehtimalına qarşı bir qalxan rolunu oynayır. Yalan danışmaq yalnız mənəvi zəiflik deyil, eyni zamanda psixoloji ehtiyacların və sosial təzyiqlərin məhsuludur.
Sosioloqlar və psixoloqlar bu davranışı “sosial maskalar” konsepsiyası ilə əlaqələndirirlər. İnsan cəmiyyət içində qəbul olunmaq, sevilmək və öz dəyərini qorumaq üçün müəyyən rollar oynayır, bəzən bu rollar reallıqla ziddiyyət təşkil etdiyində isə “yalan” ortaya çıxır. Başqa sözlə, yalan bəzən sadəcə bir saxtakarlıq deyil, insanın varlığını qoruma üsuludur.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Yalanın psixoloji kökləri
1. Müdafiə mexanizmi kimi yalan
Psixoanalitik yanaşmaya görə (Z. Freyd və ardıcılları), insanın şüuraltı qorxu və gərginliklərlə başa çıxmaq üçün müxtəlif müdafiə mexanizmləri var: inkar, proyeksiya, rasionalizasiya və s. Bu mexanizmlərdən biri də yalandır.
Uşaqlıq dövründə valideynlərin sərt tənqid və cəzalarına məruz qalan fərd, gələcəkdə həqiqəti gizlətməyi bir “təhlükəsizlik strategiyası” kimi mənimsəyir. Yalan burada günahın gizlədilməsi deyil, özünümühafizə vasitəsidir.
2. Özünütəsdiq ehtiyacı
İnsan bəzən yalanla özünü daha güclü, ağıllı və ya müvəffəqiyyətli göstərmək istəyir. Bu, aşağı özünə dəyər hissinin kompensasiyasıdır. Məsələn, sosial mediada insanlar çox vaxt “həqiqi mən” deyil, “ideal mən” obrazını təqdim edirlər.
3. Utanc və rəddedilmə qorxusu
Sosial psixologiyada yalan danışmağın əsas səbəblərindən biri rədd edilmə qorxusudur. İnsan düşünür ki, həqiqəti desə, digərləri onu bəyənməyəcək və ya tənqid edəcək. Beləcə, yalan “emosional qoruyucu pərdə” funksiyasını daşıyır.
Sosial maskalar fenomeni
1. Cəmiyyət içində “rol oynamaq”
Sosioloq Erving Goffman “Gündəlik həyatda özünü təqdimetmə” adlı əsərində insanı səhnədəki aktyorla müqayisə edir. Hər bir fərd müxtəlif sosial vəziyyətlərdə fərqli rollar oynayır: ailədə bir cür, işdə başqa cür, dostlar yanında tamam fərqli. Bu “rol dəyişimi” bəzən şüurlu şəkildə yalan danışmaqla müşayiət olunur.
2. Uyğunlaşma təzyiqi
Cəmiyyətin dəyərləri və gözləntiləri çox vaxt fərdin daxili istəkləri ilə toqquşur. Bu zaman insan “maskalanmağa” məcbur olur — sosial qəbul üçün özünü başqa cür göstərir. Məsələn:
İş yerində həqiqi fikrini gizlədib “razı kimi” görünmək;
Ailədə xoşbəxtlik görüntüsü yaratmaq;
Sosial mediada ideallaşdırılmış həyat təqdim etmək.
3. Mədəni və sosial təsirlər
Yalanın dərəcəsi və formasını mədəniyyət də müəyyən edir. Qərb cəmiyyətlərində “ağ yalanlar” sosial zərurət kimi qəbul olunur, lakin Şərq cəmiyyətlərində yalan daha çox “hörmətin qorunması” (face-saving) məqsədi daşıyır. Azərbaycanda da insanlar bəzən ailə, qohum və icma təzyiqinə görə gerçəyi gizlədirlər — bu, fərdi zəiflikdən çox, sosial harmoniya qoruma instinktidir.
Yalanın fərdi və sosial nəticələri
Etimadın pozulması: Yalan uzunmüddətli münasibətlərdə ən ciddi dağıdıcı faktordur.
Daxili ziddiyyət: Fərd iki reallıq – “daxili mən” və “maskalanmış mən” arasında qalıb psixoloji gərginlik yaşayır.
Etik və mənəvi tərəf: Həqiqətə sadiqlik bir dəyər kimi zəiflədikcə, cəmiyyətin ümumi mənəvi balansı da pozulur.
Yalanla mübarizə yolları
Özünüdərk və dürüst özünütəhlil – İnsan niyə yalan danışdığını anlamalıdır.
Qorxusuz ünsiyyət mühiti yaratmaq – Əgər fərd cəza və tənqid qorxusu hiss etmirsə, həqiqəti gizlətməyə də ehtiyac duymur.
Psixoloji yardım və maarifləndirmə – Özünüifadə bacarığı və emosional intellekt inkişaf etdikcə yalanın ehtiyacı azalır.
Yalan insan təbiətinin qaranlıq tərəfi deyil, onun müdafiə instinktinin təzahürüdür. Cəmiyyətin təzyiqləri, fərdin qorxuları və qəbul edilmə ehtiyacı insanı sosial maskalar taxmağa məcbur edir. Amma real inkişaf yalnız o zaman mümkündür ki, insan bu maskaları tədricən çıxarıb, özünün gerçək “mən”ini qəbul etsin. Həqiqət yalnız səmimiyyətin deyil, ruhi azadlığın da açarıdır.
Ayşən Vəli