Psixoloqların fikrincə, qısqanclığın üç əsas tipi var:
İnsan münasibətlərinin ən mürəkkəb və eyni zamanda ən təbii hisslərindən biri qısqanclıqdır. Sevgidə qısqanclığın olması bəzən “məni sevir” sübutu kimi qəbul edilir. Amma bu hissin arxasında hər zaman sevgi dayanırmı? Bəzən qısqanclıq, sevginin yox, itirmə qorxusunun və nəzarət istəklərinin təzahürü ola bilir. Psixoloqlar bu mövzuda yekdil fikirdədirlər ki, sağlam münasibətlərdə qısqanclıq ölçülü və idarəolunan olduqda normaldır, lakin nəzarətə və məhdudiyyətə çevrildikdə artıq problem yaradır.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Qısqanclığın psixoloji mahiyyəti
Qısqanclıq, insanın dəyər verdiyi bir əlaqəni itirmə ehtimalı qarşısında yaranan qorxu, narahatlıq və aqressiyanın birləşməsidir. Yəni bu hiss, sevgi ilə yanaşı özünə inamsızlıq, təhlükəsizlik ehtiyacı və sahiblənmə duyğusu ilə də əlaqəlidir.
Psixoloqların fikrincə, qısqanclığın üç əsas tipi var:
Romantik qısqanclıq – sevgidə rəqibin ortaya çıxması qorxusu.
Sosial qısqanclıq – başqalarının diqqətini itirmə qorxusu (dost, ailə və s.).
Patoloji qısqanclıq – reallıqla əlaqəsi olmayan, obsesiv düşüncələrə əsaslanan formada.
Qısqanclıq az miqdarda olduqda münasibətə maraq və dinamika qata bilər, amma kontrolsuz hala gəldikdə artıq emosional zorakılıq və etimadsızlıq doğurur.
Dünyada vəziyyət
Dünyada aparılan psixoloji tədqiqatlara görə, qısqanclıq bütün mədəniyyətlərdə müşahidə olunur, lakin onun ifadə forması və qəbul səviyyəsi fərqlidir.
Məsələn:
Qərb ölkələrində qısqanclıq fərdi sərhədlərə zərbə kimi qiymətləndirilir. İnsanlar münasibətdə azadlığa, şəffaflığa və qarşılıqlı inama üstünlük verirlər. Qısqanclığın həddindən artıq olması, münasibəti toksik hesab olunur.
Şərq və Cənubi Avropa ölkələrində isə qısqanclıq çox zaman “sevginin göstəricisi” kimi qəbul edilir. “Qısqanırsa, sevir” yanaşması mədəni normaya çevrilib. Lakin bu yanaşma bəzən nəzarət, təhdid və psixoloji təzyiq formalarını haqlı göstərir.
Araşdırmalar göstərir ki, patoloji qısqanclığın nəticəsində baş verən zorakılıq halları bütün dünyada ailədaxili münaqişələrin əsas səbəblərindən biridir.
Azərbaycanda vəziyyət
Azərbaycanda qısqanclıq anlayışı hələ də çox vaxt sevgi və sadiqliklə eyniləşdirilir. Xüsusilə kişilər tərəfindən qısqanclığın ifadəsi “məsuliyyət və qoruma istəyi” kimi dəyərləndirilir. Lakin psixoloqlar bildirirlər ki, bu düşüncə tərzi münasibətlərdə emosional asılılıq, nəzarət və özünüifadə məhdudiyyəti yaradır.
Son illər aparılan sosial sorğular göstərir ki:
Münasibətlərdə qısqanclıq yaşayan cütlüklərin 60%-i bunu “adi hal” kimi qəbul edir.
Qadınların 40%-i partnyorunun qısqanclığını sevgi əlaməti hesab edir.
Lakin eyni zamanda, bu münasibətlərdə emosional gərginlik və inamsızlıq səviyyəsi də yüksək olur.
Bəzi hallarda qısqanclıq, sosial mediada fəaliyyət, geyim, dost çevrəsi və hətta iş mühitinə nəzarət kimi formalarla özünü göstərir. Bu isə artıq sevgi deyil, özünə güvən əksikliyi və itirmə qorxusunun təzahürüdür.
Qısqanclıq sevginin deyil, özünə güvənin və inamın sınağıdır. Həqiqi sevgi, qarşı tərəfi itirmə qorxusundan deyil, onu azad və güvənli saxlamaq istəyindən doğur.
Sağlam münasibətlərdə tərəflər bir-birini nəzarət altında saxlamaz, əksinə, etimad mühitində birlikdə böyüyərlər.
Əgər qısqanclıq münasibətin əsas idarəedici qüvvəsinə çevrilibsə, bu artıq sevgi yox, emosional asılılıq və özünüifadə itkisidir.
Qısqanclıq zəminində baş verən cinayətlər
Qısqanclıq emosional gərginliyin ən kəskin formalarından biridir. Nəzarət istəyi, itirmə qorxusu və “mənimsəmə” hissi çox zaman insanı ağlın idarəsindən çıxarır. Bu isə emosional zorakılıqdan başlayaraq fiziki və hətta ölümcül nəticələrə qədər gedib çıxır. Dünyada və Azərbaycanda bir çox ağır cinayətlər, məhz qısqanclıq zəminində törədilib.
Dünyada müşahidə olunan hallar
Ailə içi zorakılıq və qətl hadisələri
ABŞ və Avropa ölkələrində ailədaxili zorakılıq hadisələrinin 25–30%-i qısqanclıqla əlaqələndirilir.
“Crime and Jealousy” adlı beynəlxalq tədqiqatda qeyd olunur ki, romantik münasibətlərdə baş verən qətllərin yarıdan çoxu qısqanclıq, xəyanət şübhəsi və ya ayrılıq qorxusu ilə bağlıdır.
Femisitlər (qadın qətlləri)
Latın Amerikası, Türkiyə, Hindistan və Yaxın Şərq ölkələrində qadınların qısqanclıq zəminində öldürülməsi halları çoxdur.
Məsələn, Türkiyədə 2023-cü ildə qeydə alınan 420 qadın qətli hadisəsinin 70%-i “namus” və “qısqanclıq” motivi ilə törədilib.
Kibercinayətlər və təqib
Sosial mediada partnyorun fəaliyyətini izləmək, hesablarını sındırmaq, şəxsi məlumatları paylaşmaq kimi hallar da artıq cyberstalking (kiber təqib) kimi hüquqi cinayət hesab olunur.
ABŞ və Avropada bu əməl üçün 1 ildən 5 ilə qədər həbs cəzası nəzərdə tutulur.
Azərbaycanda vəziyyət
Azərbaycanda da qısqanclıq zəminində baş verən cinayətlər, xüsusən ailədaxili münaqişələr və qətllər kontekstində ciddi sosial problem kimi qalır.
Ən çox rast gəlinən hallar:
Qadınlara qarşı zorakılıq və qətl hadisələri
Son illərdə mediada və məhkəmə materiallarında “qısqanclıq zəminində həyat yoldaşını qətlə yetirdi” başlıqları artıb.
Dövlət Statistika Komitəsinin və QHT-lərin məlumatına görə, ailədaxili zorakılıq hadisələrinin 40%-ə yaxını qısqanclıqla əlaqədardır.
Qısqanclıq çox zaman xəyanət şübhəsi, sosial mediada aktivlik və geyim məsələlərindən qaynaqlanır.
Bədənə xəsarət yetirmə və təzyiq halları
Qısqanclıq hissi ilə hərəkət edən şəxslər partnyorlarını izləmək, təhdid etmək, döymək və ya təcrid etmək kimi davranışlar sərgiləyir.
Bu hallar Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinin 126-cı (qəsdən sağlamlığa ağır zərər vurma) və 128-ci (yüngül bədən xəsarəti yetirmə) maddələri ilə cəzalandırılır.
Sosial mediada təhqir və təqib
Ayrılıqdan sonra şəxsi fotoların paylaşılması, şantaj mesajları, “məni aldatdın” ittihamları ilə psixoloji təzyiq göstərmək də kibercinayət tərkibli hərəkətlər sayılır.
Hüquqşünasların qeyd etdiyi kimi, bu cür hallar artıq Cinayət Məcəlləsinin 155-2 (şəxsi məlumatların yayılması) və 163 (təhdid və təzyiq) maddələri ilə də qiymətləndirilə bilər.
İntihar və özünə zərər halları
Qısqanclıq təkcə qarşı tərəfə yönəlmir, bəzən özünə yönəlmiş aqressiya formasında təzahür edir.
Sevgi münasibətlərinin bitməsi, xəyanət və ya rəqibin olması hallarında özünə qəsd hallarının da artdığı müşahidə olunur.
Ekspertlərin yanaşması
Psixoloqlar bildirirlər ki, bu cür hadisələrin kökündə emosional yetkinlik çatışmazlığı və özünə güvən problemi dayanır.
Sosioloqlar isə əlavə edirlər ki, Azərbaycan cəmiyyətində kişilərin “mülkiyyət duyğusu” və qadınların “itaətkar olmalı” stereotipi də bu cinayətlərin artmasına səbəb olur.
Yəni, qısqanclıq yalnız fərdi problem deyil — mədəni və sosial dəyərlərlə formalaşan bir davranış modelidir.
Qısqanclıq, idarəolunmadıqda emosional təlatümdən cinayətə keçid yaradır.
Dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da bu hallar artıq ictimai təhlükə kimi qiymətləndirilməlidir.
Çıxış yolu — emosional savadlılığın artırılması, ailədaxili zorakılığa qarşı sıfır tolerantlıq, və qısqanclığın sevgi deyil, nəzarət impulsu olduğunu dərk etməkdir.
Ayşən Vəli