Əvvəllər cəza görünən idi. Qan axardı, meydan dolardı, kütlənin gözləri qarşısında bir bədən “dərs” olurdu. İnsan cəmiyyətə nə qədər gücün kimdə olduğunu xatırlatmaq üçün əzab çəkərdi. Edamlar, işgəncələr, cəza mərasimləri, bunlar sadəcə cinayətkarın deyil, bütöv bir xalqın yaddaşına qorxu həkk edirdi. Lakin bir gün cəza səssizləşdi. Qan dayanmadı, amma axmağın yeri dəyişdi. Artıq bədən yerinə daxilimiz, davranışlarımız, düşüncələrimiz, arzularımız cəzalandırılmağa başladı.
Meydanlarda edamlar azaldıqca, cəmiyyət sakitləşdi, amma bu sakitlik azadlıq deyildi. Sadəcə görünməz nəzarətin yeni bir forması doğuldu. İnsan artıq zəncirlərlə deyil, baxışlarla, qaydalarla, normallıq ölçüləri ilə idarə olunmağa başladı. İşgəncə səhnəsi çəkilib getdi, amma onun mahiyyəti gündəlik həyatın içinə hopdu. Məktəblərdəki nizam-intizam, ofislərdəki hesabatlar, sosial mediada “düzgün” görünmək istəyi. Bunların hamısı eyni məqsədə xidmət edir: fərdin özünü nəzarətdə saxlaması.
İndi kimsə bizi işgəncə kamerasına bağlamır, amma səhv addım atmaq qorxusu, normaldan kənar olma hissi içimizdə ağrının yeni formalarını yaradır. Cəza görünməz, amma təsirlidir. Səssiz, amma dərin. Biz artıq meydanda deyil, öz içimizdə cəzalanırıq.
Bu yazıda sual budur: əgər artıq işgəncə yoxdursa, bəs biz necə cəzalandırılırıq? Cəza bədəni tərk etdikdən sonra harada gizləndi? Gəlin indi bu dönüşün arxasındakı mexanizmlərə baxaq və görünməz nəzarətin necə ruhumuzu idarə etdiyini anlayaq.
Əvvəllər güc özünü nümayiş etdirməklə möhkəmlənirdi. Meydanlarda cəzanın məqsədi yalnız qan tökmək deyildi, hökmranlığın teatrı idi. Hər işgəncə səhnəsi hökmdarın sarsılmaz iradəsini göstərən tamaşa kimi qurulurdu. Lakin zamanla bu teatr artıq “qorxutmaq” yerinə “idarə etmək” istəyən yeni bir güc formasına çevrildi. Qanlı nümayişlərin yerini sakit, amma davamlı nəzarət aldı. Güc artıq açıq şəkildə deyil, gizli və gündəlik formada işləməyə başladı.
Cəzanın bu çevrilməsini Michel Foucault ən dəqiq şəkildə “Discipline and Punish: The Birth of the Prison” əsərində izah edir. Onun fikrincə, XVIII əsrdən etibarən hakimiyyət cəzanı səhnədən çıxararaq onu “müəssisələrə” yerləşdirdi (Foucault, 1975). Yəni, bədənə tətbiq edilən ağrı yerini ruha yönəlmiş intizama verdi. Artıq məqsəd öldürmək yox, islah etmək idi. Bu, zahiri itaəti deyil, daxili nizamı formalaşdıran bir mexanizm idi.
Foucault bunu “Panoptikon” anlayışı ilə təsvir edir. İngilis filosof Jeremy Bentham tərəfindən təsəvvür edilən bu modeldə dairəvi həbsxananın mərkəzində bir nəzarət qülləsi dayanır. Məhbuslar qülləni görə bilir, amma içəridə kimin olub-olmadığını bilmir. Bu qeyri-müəyyənlik onları öz davranışlarına nəzarət etməyə məcbur edir. Beləcə, nəzarət kənardan içəri yönəlir, amma sonda hər kəs özünü nəzarətdə saxlayan bir məhbusa çevrilir.
Bu panoptik prinsip təkcə həbsxanalarda deyil, cəmiyyətin bütün strukturlarında yayıldı. Məktəblərdə şagirdlər “nizam-intizam” adı altında formalaşır, xəstəxanalarda bədən “normal” və “anormal” kateqoriyalarına bölünür, ofislərdə isə hər kəs məhsuldarlıq təzyiqi ilə öz üzərində işləməyə məcbur qalır. Bütün bu sistemlər görünməz şəkildə cəzanı davam etdirir, amma artıq bu cəza fərdin daxilində baş verir.
Foucault qeyd edir ki, bu yeni intizam forması “hakimiyyətin iqtisadi şəkildə işləməsinə” şərait yaradır, yəni cəza artıq ağrının deyil, davranışın idarə formasıdır (Foucault, 1975). Beləliklə, işgəncə səssizləşir, amma yox olmur. O, cəmiyyətin bütün strukturlarına yayılaraq fərdin ruhuna kök salır.
Cəzanın bu dəyişimi insanın azadlıq anlayışını da dəyişdi. Əgər əvvəllər azadlıq işgəncədən qurtulmaq idisə, indi azadlıq normaya uyğunlaşmaq, “düzgün olmaq” şəklində təqdim olunur. Fərd, sanki, həmişə görünməz baxışların altında yaşayır. Öz davranışını, düşüncəsini, geyimini, sözünü həmin baxışlara uyğunlaşdırır.
Beləcə, meydandakı işgəncənin yerini ofisdəki performans dəyərləndirməsi, sosial mediada “bəyənilmə” yarışları, təhsil sistemindəki standart testlər tutur. Cəzanın təbiəti dəyişir, amma məqsəd eyni qalır: itaətkar, nəzarət olunan subyekt yaratmaq.
Bugün artıq heç kim meydanda edam edilmir, amma hər kəsin üzərində görünməz bir baxış var. Bu baxış bəzən iş yerində rəhbərin, bəzən sosial mediada izləyicilərin, bəzən isə insanın öz vicdanının baxışına çevrilir. Müasir cəmiyyətin “işgəncəsi” məhz bu baxışın davamlılığıdır. Kimin, nə zaman, harada izlədiyini bilmədən, amma izlənildiyini hiss edərək yaşamaq.
Foucault-un dediyi kimi, güc artıq mərkəzləşmiş bir hakimiyyətin əlində deyil. O, cəmiyyətin mikro səviyyələrinə, gündəlik münasibətlərə, davranış qaydalarına sirayət edib. Bu o deməkdir ki, nəzarət indi məktəbdə müəllimin baxışında, xəstəxanada həkimin qərarında, sosial mediada normaya çevrilmiş davranış kodlarında yaşayır (Foucault, 1975). Artıq heç kim bizi məcbur etmir, amma biz özümüzü məcbur hiss edirik.
Bu vəziyyətin ən açıq nümunəsi sosial mediada görünür. İnsan öz paylaşımlarını, şəkillərini, sözlərini başqalarının reaksiyasına görə seçir. Geyimdən tutmuş fikrə qədər hər şey “bəyənilmə” ehtimalına görə formalaşır. Bu isə sadəcə sosial davranış deyil, bir növ daxili intizamdır. Hər “like” və ya “comment” bir növ təsdiqə, hər “rədd edilmə” llcəza formasına çevrilir. Beləcə, cəzanın fiziki forması rəqəmsal məkanda simvolik, lakin real nəticələr doğuran bir hal alır.
Hətta təhsil sistemi belə bu intizam mexanizmini gücləndirir. Şagirdlər testlər, ballar, davranış qaydaları vasitəsilə ölçülür və normallaşdırılır. Uşaqlıqdan başlayaraq insan öz davranışlarını uyğunluq çərçivəsində formalaşdırmağa öyrəşir. Cəza indi bədənə deyil, potensiala yönəlib: “sən daha yaxşı ola bilərdin” – cümləsi müasir intizamın ən incə cəza formasıdır.
Müasir dövrdə görünməz cəzanın ən təsirli tərəfi onun könüllü şəkildə qəbul edilməsidir. İnsan nəzarət altına alınır, amma bu nəzarəti azadlıq kimi hiss edir. “Öz inkişafım üçün edirəm”, “özüm seçirəm” deyə düşünür, halbuki sistem onu öz məqsədlərinə uyğun formalaşdırır.
Beləcə, işgəncənin səssiz mirası gündəlik həyatın içində yaşayır — nə qan var, nə də bağırış, amma ağrının növü dəyişib. İndi ruhi təzyiq, sosial utanc və daimi “yetərsiz olma” hissi kimi davam edir.
Bu daxili nəzarət mexanizmi ən çox “vicdan” və “məsuliyyət” kimi anlayışlar üzərindən işləyir. İnsan nəyisə etmədiyi üçün yox, “doğru olanı etmədiyi üçün” özünü günahkar hiss edir. Bu, cəzanın ən incə və təsirli formasıdır: fərd özünü öz əlləri ilə tənbeh edir. Beləcə, sistem xarici zorakılığa ehtiyac duymur, çünki onun yerinə insanın içində bir nəzarətçi formalaşıb.
Bu mexanizmi gündəlik həyatda çox asan müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, bir qadın cəmiyyətin “yaxşı ana” modeli ilə uzlaşmadıqda vicdan əzabı çəkir. Bir gənc, işdə “daha çox çalışmalıyam” deyə özünü sıxır. Bir başqası sosial mediada müəyyən davranış sərgiləmədiyi üçün “geri qalmaq” hissinə düşür. Bunların heç biri açıq şəkildə cəza deyil, amma hər biri özlüyündə daxili intizamdır.
Foucault bu vəziyyəti “subyektin istehsalı” adlandırır. Onun fikrincə, hakimiyyət fərdi məhdudlaşdırmaqla deyil, onu formalaşdırmaqla işləyir. İnsan bu gücün təzyiqi altında öz kimliyini, arzularını, hətta “azadlıq” anlayışını belə sistemin tələblərinə uyğun qurur. Nəticədə, biz azad olduğumuzu düşünürük, halbuki “azadlıq” anlayışımız belə gücün diktə etdiyi çərçivədə formalaşıb.
Artıq həbsxana divarları yoxdur, amma hər bir fərdin içində onun ekvivalenti mövcuddur. Bir səs, bir ölçü, bir qorxu. İnsan özünü tənzimləyir, özünü nəzarətdə saxlayır, özünü cəzalandırır. Bu, ruhun həbsxanasıdır… Səssiz, amma çox dərin. Və ən qorxulusu budur ki, bu həbsxananın açarını da elə insanın özü daşıyır. Cəzanın müasir forması elə bu paradoksda gizlənir: biz nəzarət altındayıq, amma bu nəzarəti öz əlimizlə qoruyuruq.
Müasir insanın ən böyük faciəsi odur ki, o, azad olduğunu düşünür, halbuki onun azadlığı nəzarət mexanizmlərinin içində formalaşmış bir illüziyadır. Və bu vəziyyət təkcə fərdləri deyil, bütöv cəmiyyətin strukturunu dəyişib. İntizam cəmiyyətindən nəzarət cəmiyyətinə keçid artıq tamamlanıb. İnsan yalnız qanunlarla deyil, algoritmlərlə, sistemlərlə, informasiya axınları ilə tənzimlənir. Cəza indi statistik göstəricilərdə, davranış analizlərində, sosial platformaların alqoritmlərində gizlənib.
Foucault-un fikrincə, bu cür nəzarət formaları insanı “tabe olmaq” və “uyğunlaşmaq” dilemması arasında saxlayır. Fərd tabe olduqca sistem möhkəmlənir, sistem möhkəmləndikcə fərd daha çox “azadlıq” axtarır, amma bu axtarış yenidən eyni dairəyə, nəzarətə qayıdır.
Bütün bunların fonunda əsas sual dəyişmir: biz indi həqiqətən azadıq, yoxsa sadəcə “mədəni şəkildə cəzalandırılan” subyektlərik? Əgər işgəncə artıq yoxdur, amma onun funksiyası, yəni itaəti təmin etmək davam edirsə, deməli, cəza hələ də bitməyib. Sadəcə, forması dəyişib.
İndi cəza qanla deyil, səssizliklə, utanc hissi ilə, sosial normaya çevrilmiş gözləntilərlə işləyir. Bizim üzərimizdəki nəzarət kənardan gəlmir, çoxdan daxilimizə yerləşib. Hər dəfə “belə olmalıyam” dediyimizdə, hər dəfə “bunu deməsəm yaxşıdır” düşündüyümüzdə, biz o görünməz cəzanı bir az da gücləndiririk.
Müasir insanın mübarizəsi də elə buradan başlayır: görünməz ağrını tanımaqdan, onu səssiz şəkildə daşımaqdan imtina etməkdən. Çünki bəzən ən böyük azadlıq, səssiz itaətin içində gizlənən bu görünməz işgəncəni görməkdən keçir.
Nigar Şahverdiyeva
Sosioloq, araşdırmaçı yazar