İnsan həyatının hər anı zamanla ölçülür. Biz saatlarla, günlərlə, illərlə yaşadığımızı düşünürük, amma əslində zamanı hiss edən bədənimiz deyil – beynimizdir. Bəzən bir dəqiqə sonsuz qədər uzanır, bəzən isə bir gün sanki bir an kimi ötüb keçir. Bunun səbəbi sadəcə kənar hadisələrdə deyil, beynimizin içindəki “daxili saat”ın necə işləməsində gizlidir. Psixologiya, nevrologiya və fizika elmləri uzun illərdir zaman hissinin sirrini açmağa çalışır. Bu tədqiqatlar göstərir ki, zaman fiziki baxımdan sabit olsa da, insan şüuru üçün dəyişkəndir – o, duyğularımız, yaddaşımız, diqqətimiz və təcrübələrimizlə formalaşır. Bəlkə də, zamanın özü dəyişmir, sadəcə biz onu fərqli “hiss sürətlərində” yaşayırıq.
Beynimizin “daxili saatı” necə işləyir və niyə zaman hissi dəyişkəndir?
İnsan hər zaman zamanla yaşayır. Həyatın başlanğıcından sonuna qədər bütün hadisələr “zaman” adlı görünməz bir axın içində baş verir. Lakin maraqlıdır ki, bu axın hər kəs üçün eyni sürətlə getmir. Birinin üçün bir gün sonsuz qədər uzun, digərinin üçünsə bir göz qırpımı qədər qısa olur. Bəs zaman nə üçün belə elastik görünür? Niyə bəzən “zaman uçur”, bəzən isə “keçmir”? Elm adamları uzun illərdir bu suala cavab tapmağa çalışır. Onların gəldiyi nəticə budur: zamanı biz ölçmürük – onu beynimiz hiss edir və bu hiss, düşüncələrimiz, emosiyalarımız, yaddaşımız və hətta yaşımızla birbaşa əlaqəlidir.
Zamanı kim ölçür – saat, yoxsa beyin?
Fiziki baxımdan zaman sabit və dəyişməz bir anlayışdır.
Ancaq insan şüuru üçün zaman “axıcı” və “şəxsi” bir təcrübədir. Beynimizdə bazal qanqlionlar, beyincik və prefrontal korteks adlanan strukturlar bir növ “daxili saat mexanizmi” yaradır.
Bu sistem, ətrafda baş verən hadisələri ritmik şəkildə emal edir və onların ardıcıllığını təyin edir. Neyrofizioloq David Eagleman bildirir ki: “Beynimiz saniyələri deyil, hadisələr arasındakı boşluqları hiss edir. Bu boşluqların necə qəbul edildiyi, zamanın necə keçdiyini müəyyənləşdirir”. Deməli, saat əqrəbi zamanın keçdiyini göstərir, amma biz onu beynimizin ritmi ilə hiss edirik.
Gərginlik anlarında zaman niyə “donur”?
İnsan həyatı boyu hər dəfə qorxu, stress və təhlükə ilə üzləşəndə zaman sanki dayanır. Məsələn, qəza anında, gözlənilməz hadisə baş verəndə bir neçə saniyə sonsuz kimi gəlir. Bu, beynin müdafiə mexanizmidir. Təhlükə zamanı amigdala adlı hissə aktivləşir, adrenalin ifraz olunur və beyin məlumatı daha tez emal etməyə başlayır.Bu zaman “daxili saat” sürətlənir və hadisə yavaş çəkilmiş kimi görünür. ABŞ-da aparılan araşdırmalar göstərir ki, qorxulu hadisə zamanı insanlar vaxtı real olandan 30-40% daha uzun hiss edirlər. Elm adamları bunu belə izah edir: “Zaman dəyişmir, sadəcə beyin həmin anı daha çox "kadrda" görür”.
Darıxmaq zamanı niyə uzadır?
Beyin diqqət və maraqla qidalanır. Əgər ətrafda yeni stimul yoxdursa, beyin passivləşir və zaman hissi yavaşlayır. Yəni darıxmaq, beyin üçün informasiya çatışmazlığı deməkdir. Kembric Universitetində aparılan təcrübələr göstərir ki, monoton vəziyyətlərdə (məsələn, növbədə gözləmək, uzun dərs dinləmək) beynin dopamin səviyyəsi azalır. Bu da “daxili saat”ın ritmini aşağı salır. Əksinə, həyəcanlı və maraqlı hadisələr zamanı dopamin artır və beyin zamanı daha “sıx” hiss edir. Yəni əgər günün necə keçdiyini anlamırsansa, bu o deməkdir ki, beyin çoxlu yeni təcrübə toplayır.
Emosiyalar zamanın axışını dəyişdirir
Zaman hissi yalnız fiziki ölçü deyil, həm də emosional təcrübənin ritmidir. Məsələn, sevinc və maraq zamanı “sıxlaşdırır”, qorxu və narahatlıq isə “uzadır”. Alimlər bildirir ki, emosional hadisələr yaddaşda daha dərindən həkk olunur, bu isə həmin anların “uzun” hiss edilməsinə səbəb olur. Əksinə, adi və təkrarlanan günlər beynin “qısa” yaddaşına yazılır və bizə daha sürətli keçmiş kimi gəlir. Elə buna görə də uşaqlıq illəri uzun, böyüklük dövrü isə qısa görünür — çünki uşaqlıqda hər şey bir ilk təcrübədir, beyində çoxlu yeni izlər buraxır.
.jpg)
Dünya praktikasına nəzər yetirdikdə isə...
Dünya elmi və fəlsəfi nəzəriyyələri zaman anlayışını müxtəlif cür izah edir. Qərb düşüncəsində zaman xəttidir — yəni keçmişdən gələcəyə doğru bir istiqamət var. Şərq fəlsəfəsində isə zaman dairəvidir — hər şey bir ritmlə təkrarlanır, başlanğıc və son birləşir. Fizik Albert Eynşteyn zamanın bu elastikliyini elmi şəkildə izah edib: “Zamanın axışı müşahidəçidən asılıdır. Hərəkət, enerji və qravitasiya zamanın sürətini dəyişə bilər”. Bu fikir yalnız kosmos üçün deyil, insan şüuru üçün də keçərlidir. Çünki beynin enerji sərfi, emosional vəziyyəti və diqqət səviyyəsi dəyişdikcə, zamanın axışı da dəyişir. Başqa sözlə, hər bir insan öz “nisbilik qanununa” malikdir.
Axın vəziyyəti – zamanın dayanması anı
Bəzi insanlar bədii yaradıcılıq, musiqi, idman və elmi fəaliyyət zamanı “zamanın dayanması” hissini yaşayırlar. Psixoloq Mihaly Csikszentmihalyi bu vəziyyəti “axın halı” adlandırır. Bu halda insanın diqqəti o qədər dərin fokuslanır ki, keçmiş və gələcək anlayışı silinir. Beyin yalnız indiki anı emal edir və “zaman monitorinqi” müvəqqəti dayanır. Elm bunu neyronların sinxron aktivləşməsi ilə izah edir.
Yəni beyin eyni ritmlə işləyərkən, “daxili saat” dayanır — və insan sonsuzluq kimi bir “indi” yaşamağa başlayır.
Zaman hissinin pozulması və beyin müşahidələri
Psixoloji və nevroloji xəstəliklər zamanı zaman qavrayışı dəyişir. Depressiya hallarında zaman yavaş keçir kimi hiss edilir, çünki beyin enerjisi və dopamin səviyyəsi azalır. Əksinə, maniya və hiperaktivlik vəziyyətlərində beyin sürətlə fəaliyyət göstərdiyi üçün zaman “uçur”.
Parkinson xəstəliyində dopamin azaldığından “daxili saat”ın ritmi pozulur. Bu müşahidələr göstərir ki, zaman hissi sadəcə bir illüziya deyil — beynin kimyəvi tarazlığının məhsuludur.