“Onlayn təhsilin mənfi tərəfləri inkar edilə bilməz“ - EKSPERT RƏYİ

“Onlayn təhsil müasir dövrdə təhsil siyasətinin mühüm komponentinə çevrilib və artıq klassik tədris modelinin alternativi deyil, onun tamamlayıcısı kimi çıxış edir. Elm və Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdə atdığı addımlar – rəqəmsal platformaların təkmilləşdirilməsi, müəllim və şagirdlər üçün onlayn resursların yaradılması, “Virtual məktəb”, “Dərs vaxtı”, “Rəqəmsal bacarıqlar” layihələrinin həyata keçirilməsi – təhsilin davamlılığını təmin edən vacib islahatlardandır. Bu təşəbbüslər pandemiya dövründə təhsil sisteminin çevik idarə olunmasının mümkünlüyünü sübut etdi və təhsil siyasətinin texnoloji əsaslara söykənməsinin vacibliyini bir daha ortaya qoydu”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil üzrə ekspert Kamran Əsədov deyib.

O bildirib ki, Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 15-ci maddəsində göstərilir ki, təhsil alanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin formalaşdırılması ənənəvi və innovativ metodlarla həyata keçirilə bilər: “Bu müddəa onlayn təhsilin hüquqi əsasını formalaşdırır və təhsil prosesində rəqəmsal mühitin tətbiqinə dövlət səviyyəsində dəstəyin olduğunu göstərir. Bundan başqa, “Rəqəmsal transformasiya konsepsiyası” və “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası” sənədlərində də təhsilin rəqəmsallaşdırılması strateji prioritet kimi müəyyən olunub. Bu, dövlətin texnologiyaya əsaslanan təhsil modelinə sistemli keçidini göstərir.

Onlayn təhsilin tətbiqi təhsil imkanlarının bərabərliyini genişləndirən, regionlararası fərqləri azaldan mühüm vasitədir. Məsələn, 2024-cü ilin məlumatlarına əsasən, ölkə üzrə 300 mindən çox şagird “Virtual məktəb” platformasında qeydiyyatdan keçib, onlardan təxminən 42 faizi region məktəblərinin payına düşüb. Bu, paytaxt mərkəzli təhsil modelindən daha ədalətli və inklüziv sistemə keçidin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər. Onlayn platformalar sayəsində fiziki əlilliyi olan, uzaq bölgələrdə yaşayan və ya fərqli səbəblərlə məktəbdə daimi iştirak edə bilməyən şagirdlər üçün real təhsil imkanı yaranıb. Bu, “bərabər təhsil hüququ” prinsipinin praktiki təminatıdır.

Lakin onlayn təhsilin inkişafı bir sıra çətinliklərlə də üzləşir. Əsas problem infrastrukturun bərabər paylanmaması, xüsusilə regionlarda internetin zəif olması və texniki avadanlıqlara çıxışın məhdudluğudur. Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il hesabatına görə, ölkə üzrə ev təsərrüfatlarının 84 faizi internetə çıxışa malik olsa da, kənd yerlərində bu göstərici 68 faizdən yuxarı deyil. Bu fərq onlayn təhsil bərabərliyini zədələyən əsas amillərdəndir. Digər tərəfdən, müəllimlərin bir hissəsi onlayn dərslərin aparılması üçün yetərli rəqəmsal savadlığa malik deyil. Nazirliyin 2024-cü ildə keçirdiyi monitorinq nəticələrinə əsasən, müəllimlərin təxminən 37 faizi onlayn platformalarda dərs prosesini idarə etməkdə çətinlik çəkib. Buna baxmayaraq, Elm və Təhsil Nazirliyi son illərdə müəllimlərin rəqəmsal bacarıqlarını artırmaq üçün ixtisasartırma proqramlarını genişləndirib ki, bu da islahatın müsbət tərəfidir.

Onlayn təhsilin üstünlüyü həm də fərdiləşdirilmiş öyrənməni təmin etməsindədir. Ənənəvi tədris modelləri hər şagirdin öyrənmə tempini nəzərə almaqda çətinlik çəkirsə, onlayn mühitdə adaptiv təlim alqoritmləri sayəsində bu fərqlilik aradan qalxır. Bu, həm motivasiya, həm də nəticə baxımından müsbət təsir göstərir. Finlandiya və Estoniya kimi ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, rəqəmsal təhsilin sistematik tətbiqi təkcə texnologiya deyil, pedaqoji yanaşmaların da yenilənməsini tələb edir. Hər iki ölkə rəqəmsal bacarıqları məktəb proqramlarının əsas komponentinə çevirərək təhsilin keyfiyyət göstəricilərində ön sıralarda qərarlaşmışdır. Azərbaycan da bu istiqamətdə oxşar modeli tətbiq etməyə başlayıb və bu prosesin institusional gücləndirilməsi Elm və Təhsil Nazirliyinin uğurlu addımlarındandır.

Bununla yanaşı, onlayn təhsilin mənfi tərəfləri də inkar edilə bilməz. Sosial qarşılıqlı əlaqənin azalması, tələbə və müəllim arasında emosional bağın zəifləməsi, motivasiya itkisi kimi psixoloji faktorlar tədris keyfiyyətinə mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, pandemiya dövründə aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, şagirdlərin 54 faizi onlayn dərslərdə diqqəti uzun müddət cəmləyə bilmir. Bu səbəbdən də hibrid model – yəni həm ənənəvi, həm onlayn komponentləri birləşdirən sistem – daha optimal hesab olunur. Nazirliyin “Rəqəmsal Məktəb” proqramı da məhz bu konsepsiyaya əsaslanır və gələcəkdə təhsil müəssisələrinin hibrid strukturda fəaliyyətini hədəfləyir.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, onlayn təhsilin uğuru yalnız texnologiya ilə deyil, həm də idarəetmə mexanizmlərinin çevikliyi ilə bağlıdır. ABŞ-da “Coursera” və “EdX” kimi açıq təhsil platformaları dövlət və universitet əməkdaşlığı nəticəsində qlobal rəqəmsal təhsil ekosistemi yarada bilib. Azərbaycan da bu istiqamətdə universitetlərin öz onlayn platformalarını yaratmasına təşviq etməlidir. Hal-hazırda yalnız bir neçə ali məktəb – ADA Universiteti, UNEC və ADPU – bu təcrübəni sistemli şəkildə tətbiq edir, lakin ümumi sektor üzrə koordinasiyalı rəqəmsal platforma hələ formalaşmayıb.

Gələcəkdə bu istiqamətdə dəyişməli olan əsas məsələ onlayn təhsilin keyfiyyətinə dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi, distant dərslərin qiymətləndirilmə standartlarının hazırlanması və akkreditasiya sisteminə inteqrasiyasıdır. “Təhsil haqqında” Qanunun 27-ci maddəsi distant təhsilin keyfiyyətinə dövlət nəzarətini nəzərdə tutur, lakin mexanizmlər praktikada tam işlək deyil. Bu sistem təkmilləşdirilərsə, onlayn təhsil təkcə alternativ deyil, keyfiyyətli, rəqabətədavamlı təhsil modelinə çevriləcək.

Hesab edirəm ki, onlayn təhsilin tətbiqi Elm və Təhsil Nazirliyinin strateji və uzaqgörən addımıdır. Bu model həm təhsil bərabərliyinin təmininə, həm də milli təhsil sisteminin rəqəmsal transformasiyasına xidmət edir. Əgər infrastruktur tam təmin olunar, müəllimlərin rəqəmsal savadlılığı artırılar və qiymətləndirmə mexanizmləri gücləndirilərsə, onlayn təhsil gələcəkdə Azərbaycan təhsilinin əsas dayaqlarından birinə çevriləcək. Bu, ölkənin “bilik iqtisadiyyatı”na keçid prosesini sürətləndirəcək və təhsilin keyfiyyətində dayanıqlı inkişafı təmin edəcək”.