İş vaxtı və işçinin istirahət hüququ həm sağlamlıq, həm də əmək hüququ baxımından əsasdır. Bir tərəfdən müəssisələrin istehsal və xidmət tələbləri, digər tərəfdən işçinin istirahətə və şəxsi həyata vaxt ayırması arasında qanuni balans olmalıdır. Gündə 12 saat, ayda cəmi 1–2 gün istirahət etmək — həm əməyin təhlükəsizliyi, həm də əsası üzrə əmək qanunvericiliyinə görə ciddi suallar doğurur.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Azərbaycan üzrə vəziyyət (qanunvericilik və əsas məqamlar)
Əsas norma (Əmək Məcəlləsi):
Normal (tam) iş vaxtının gündəlik müddəti 8 saatı keçə bilməz. Həftəlik normal iş vaxtı 40 saatdır.
Altıgünlük iş həftəsi tətbiq olunarsa, günlük müddət həftəlik norma əsasında 7 saat, 6 saat və ya 4 saat kimi məhdudlaşdırıla bilər (həftəlik normaya görə).
Bəzi iş rejimlərində — növbəli iş, müvəqqəti yüklənmə, xüsusi rejimlər və kollektivi razılaşmalar çərçivəsində — gündəlik növbənin uzunluğu 12 saatadək müəyyənləşdirilə bilər (yəni növbəli və xüsusi rejimlər üçün 12 saat maksimumu nəzərdə tutulub), amma bu normal tam iş vaxtı kimi universal tətbiq edilmir və hüquqi şərtlərlə bağlıdır.
Artıq iş (overtime) və məhdudiyyətlər:
Məcəlləyə görə əməkverən işçini artıq işə cəlb edə bilər, ancaq işçinin iki ardıcıl iş günündə əlavə 4 saatdan çox vəzifə yerinə yetirilməsi qadağandır (təhlükəli/həssas şərait üçün başqa limitlər — 2 saat). Başqa sözlə, ardıcıl iki gündə əlavə 4 saatdan artıq işlətmək ümumilikdə məhduddur.
Praktik tətbiqlərdə ümumi əlavə iş saatlarına həftəlik və illik limitlər də tətbiq olunur (maddələrə və nizamnamələrə görə məhdudiyyətlər müəyyənləşir). Mənbələrdə ümumi tövsiyə kimi overtime məbləği həftədə müəyyən hədd (məsələn, 12 saat) və ildə müəyyən məbləğ (məs. 240 saat) kimi qeyd olunur, lakin əsas hüquqi mənbə Əmək Məcəlləsidir və konkret hesablamalar rejimdən asılı ola bilər.
Həftəlik/aylıq istirahət (days off):
Əsas norma beşgünlük həftədə iki günlük həftəlik istirahət, altıgünlükdə isə bir günlük istirahət nəzərdə tutur. Yəni qanun beşgünlük minimum istirahət dövrlərini təmin edir. Əgər müəssisədə xüsusi növbəli rejim tətbiq olunursa, işəgötürən günlərin kompensasiyasını təmin etməli və işçinin hüquqlarını (hüquqi fasilələr, əlavə ödənişlər və s.) qorumaq məcburiyyətindədir.
Azərbaycan üçün qısa hüquqi cavab:
Xalis normativ (tam normal) iş rejimi üzrə gündə 12 saat işləmək və ayda cəmi 1–2 gün istirahət etmək qanuni deyil: normal olaraq gündə maksimum 8 saat və həftədə 40 saat nəzərdə tutulur. Həftəlik istirahət ən azı 1 (altıgünlük) və ya 2 (beşgünlük) günlük olmalıdır.
İstisnalar/özəlliklər var: növbəli iş və xüsusi rejimlər üçün gündə 12 saatadək növbə nəzərdə tutulsa da, bu hallar da əmək qanununda şərtləndirilir, əlavə iş limitləri, kompensasiyalar və işçinin mənafeləri qorunmalıdır. Ayda cəmi 1–2 gün istirahət isə ümumilikdə qanunun ruhuna və konkret məcəllə maddələrinə zidd görünür.
Beynəlxalq / dünya təcrübəsi və standartlar
Beynəlxalq İnstitutlar (ILO):
ILO-nun tövsiyələri gündəlik və həftəlik fasilələrin vacibliyini, gecə işinin məhdudlaşdırılmasını və işçinin ardıcıl istirahət günlərinin təmin edilməsini vurğulayır (məsələn, gündəlik fasilə, 11 saatlıq fasilə, həftəlik fasilə kimi qaydalar müxtəlif konvensiyalarda və tövsiyələrdə yer alır). ILO həmçinin istehsal zəncirində iş vaxtı hesablamaları və kümülatif rejimlər üçün məhdudiyyətlər müəyyən edir.
Avropa İttifaqı (Working Time Directive):
EU-da Working Time Directive işçilərə gündəlik ən azı 11 saat fasilə, həftəlik ən azı 24 (və ümumilikdə 48 saatdan artıq olmamaq şərtilə orta hesabla) kimi tələb qoyur. Eyni zamanda işçilərə həftədə müəyyən sayda fasilə və illik məzuniyyət hüququ təmin edilir. Bir çox Avropa hüquqi rejimlərində 12 saatlıq mütəmadi iş günləri və ayda 1–2 gün istirahət kimi ekstremal rejimlər qəbul edilmir.
Dünya praktikasından nümunələr:
Qərb Avropa ölkələri daha qısa həftəlik iş vaxtına meyllidir (orta həftəlik real iş saatları 30–37 arası). Bəzi ölkələrdə xüsusi sektorlarda (səhiyyə, nəqliyyat, 24/7 xidmətlər) uzun növbələr olur, amma qanunlar növbətçilərin kompensasiyasını, fasilələri və limitləri qeyd edir. Digər tərəfdən bəzi ölkələrdə (xüsusilə əmək hüququ zəif tətbiq olunan yerlərdə) uzun iş günləri daha geniş yayılmışdır, lakin bu, beynəlxalq standartlarla uyğun deyil.
Müqayisə (Azərbaycan vs dünya standartları) — əsas məqamlar
Normal gündəlik iş saatı
Azərbaycan: normal 8 saat/gün.
EU/ILO: məcburi minimal fasilələr + gündəlik məqbul saatlar; ILO əsas prinsipləri işçinin təhlükəsizliyini prioritetləşdirir.
Uzadılmış növbələr / 12 saatlıq iş
Hər iki sistemdə (Azərbaycan və bir çox ölkədə) növbəli və xüsusi rejimlərdə 10–12 saatlıq növbələrə yer verilir, amma bunlar normal, daimi iş rejimi hesab edilmir; şərtlər, kompensasiyalar, məhdudiyyətlər və sağlamlıq qorunması tələb olunur.
Həftəlik/aylıq istirahət:
Azərbaycan: beşgünlükdə 2 günlük istirahət; altıgünlükdə 1 günlük; xüsusi kümülatif rejimlərdə belə işçinin kompensasiyası və fasilələr nəzərdə tutulur. Ayda yalnız 1–2 gün istirahət qanunla uyğun gəlmir.
ILO/EU: minimum həftəlik fasilə, gündəlik fasilə və illik məzuniyyət standartları var; ayda 1–2 günlük istirahət normadan çox uzaqdır.
Artıq iş (overtime) məhdudiyyətləri:
Azərbaycan: iki ardıcıl iş günündə əlavə 4 saatdan çox olmamaq kimi məhdudiyyətlər; ümumi həftə/il limitləri də tətbiq olunur.
Beynəlxalq: ölkəyə görə fərqlənir, lakin ümumilikdə əlavə iş saatlarına limitlər və kompensasiyalar mövcuddur.
Qanun baxımından: Azərbaycan qanunları çərçivəsində gündə daimi 12 saat işləmək və ayda sadəcə 1–2 gün istirahət etmək normal iş rejimi kimi qanuni deyil. 12 saatlıq növbələr müəyyən şərtlərlə (növbəli rejim, xüsusi sahələr) mümkündür, amma bu hallar da əlavə qorunma, kompensasiya və məhdudiyyətlərə tabe olur. Ayda 1–2 gün istirahət isə həm həftəlik istirahət normalarına, həm də ILO prinsiplərinə zidd görünür.
Təhlükəsizlik və sağlamlıq baxımından: uzun və fasiləsiz iş müddətləri işçinin sağlamlığı, diqqəti və təhlükəsizliyi üçün risk yaradır. Buna görə qanunvericilik yalnız saatları deyil, fasilələri və istirahət günlərini də məcbur edən standartlar müəyyən edib.
Əgər sən bu vəziyyətdənsənsə — nə etməlisən (praktik addımlar)
Əmək müqaviləni yoxla — iş vaxtı, növbə rejimi, əlavə ödənişlər və istirahət günləri necə göstərilib?
İş vaxtını sənədləşdir — işəgötürən tərəfindən tələb olunan əlavə saatları saat-saat yaz, qəbz, vaxt cədvəli saxla. Əmək Məcəlləsi iş vaxtı uçotunu tələb edir.
Əmək inspektorluğuna və ya peşəkar hüquqşünasa müraciət et — qanunun pozulması halında rəsmi məhkəmə və ya inspekciya şikayəti verilə bilər.
Ticarət/sənaye peşə təşkilatları və ya əmək birliyi varsa, onlarla əlaqə saxla — kollektiv müdafiə mümkündür.
Sağlamlıq baxımından diqqət et — uzun iş saatları xəstəlik və qəzalara səbəb ola bilər; tibbi yardımdan istifadə et, lazım olarsa həkimlə məsləhətləş.
Ayşən Vəli