Uşaqların üzərinə yüklənən təhsil: Dolu siniflər, ağır dərsliklər və itirilən uşaqlıq
Dünyada təhsil sistemləri durmadan dəyişir. Müasir texnologiyalar, yeni metodikalar və rəqəmsal resurslar sayəsində öyrənmə prosesi asanlaşmalı idi. Amma təəssüf ki, bizdə təhsildə aparılan dəyişikliklər çox vaxt uşağın rifahına deyil, yalnız formal nəticələrə yönəlir. Bu gün Azərbaycanda həm müəllim, həm valideyn, həm də şagird eyni sualı düşünür: “Niyə öyrənmək get-gedə daha çətin, daha yorucu və daha anlaşılmaz olur?”
Cavab sadədir — sistem uşağın üzərinə çox yük qoyur, amma bu yük bilik deyil, təzyiq yüküdür.
Siniflər doludur, müəllimlər çaşqın, uşaqlar yorğun
Bir çox məktəblərdə siniflərdə 30-dan 45-ə qədər şagird təhsil alır. Bu, pedaqoji baxımdan nə qədər səmərəsiz olduğunu göstərmək üçün böyük araşdırma lazım deyil. Hər bir şagirdin fərqli düşüncə tərzi, anlama sürəti və emosional reaksiyası var. Müəllim isə bu qədər uşaq arasında fərdi yanaşma göstərə bilmir. 45 dəqiqəlik dərs müddətində müəllim ən yaxşı halda 10-12 uşağın cavabını dinləyə bilər. Qalan 30 nəfər isə ya passiv qalır, ya da mövzunu tam qavramadan növbəti dərsə keçir. Bu da dərsin keyfiyyətini aşağı salır, uşaqlarda öyrənməyə qarşı maraq itkisinə və zəif biliyə səbəb olur. Belə sinifdə müəllim nə qədər bacarıqlı olsa da, dərsin tədrisi “bilik ötürməkdən” çox “vaxt bitirmək” xarakteri daşıyır.
Dərsliklər uşaqların deyil, alimlərin dili ilə yazılıb
Təhsilin başqa bir ağrılı nöqtəsi — dərsliklərin dili və izah tərzidir. Dərsliklər çox vaxt akademik və quru üslubdadır. Mövzular uşağın yaşına, düşüncə səviyyəsinə uyğun şəkildə deyil, elmi terminologiya ilə yüklənmiş şəkildə təqdim olunur. Valideynlər çox vaxt etiraf edir: “Biz belə oxumamışıq, uşağın dərsini özümüz də anlamırıq.” Əgər böyüklər başa düşmürsə, uşaq necə başa düşsün?
Bu səbəbdən bir çox valideynlər əlavə kurslar və repetitorlara müraciət edir. Bu da həm ailənin maddi yükünü artırır, həm də uşağın istirahət vaxtını əlindən alır.
Təzyiq altında öyrənən uşaq bilikli yox, qorxulu böyüyür
Uşaqlara bu qədər dərs yükü, tapşırıq, imtahan təzyiqi altında “öyrənməyi” öyrətmək doğru deyil. Uşaqlar artıq dərsdən qorxurlar. Hər gün ev tapşırıqları, testlər, imtahanlar arasında boğulan uşaq öyrənmənin sevincini deyil, qorxusunu yaşayır.
Valideynlər və müəllimlər bəzən bilmədən uşaqları “balaca alimlər” kimi yetişdirmək istəyir, amma unudurlar ki, beyni yüklənmiş uşaq oxumağı sevmir. O, sadəcə məcbur olur. Təzyiq altında öyrənilən bilik isə qalıcı olmur.
Müəllim – sistemin ən çox sıxılan halqası
Müəllimlər də bu sistemin içində sıxılır. Dolu siniflər, ağır proqram, daim dəyişən kurikulum, inzibati hesabatlar və valideyn təzyiqləri arasında müəllim də yorulur.
Müəllim həm psixoloq, həm tərbiyəçi, həm də “baza nəticəsi təmin edən” şəxsə çevrilib. Halbuki müəllim yaradıcı olmalı, uşağa motivasiya verməli, onu öyrənməyə həvəsləndirməlidir. Əgər müəllim motivasiyasını itirirsə, uşağın maraqlı olması da mümkünsüz olur.
Təhsil yalnız qiymət deyil — həyat bacarığıdır
Təhsil sistemimiz çox vaxt “qiymət mərkəzli” qurulub. Uşaq “neçə bal aldı?”, “imtahanda neçə faiz topladı?” kimi suallarla ölçülür.
Halbuki əsas sual bu olmalıdır:
“Uşaq öyrəndiyini həyatda tətbiq edə bilir mi?”
Uşaq əzbərləyir, amma dərk etmir.
Testdə cavab yazır, amma həyatla əlaqə qura bilmir.
Bu, təhsil deyil — bu, mexaniki yarışdır.
Nə etmək lazımdır?
Təhsil sistemini uşağın ehtiyacına uyğunlaşdırmaq üçün ciddi və mərhələli addımlar atılmalıdır:
1. Siniflərdə şagird sayı azaldılmalıdır.
Hər sinif maksimum 20-25 nəfərlə məhdudlaşdırılmalıdır. Uşaqla fərdi işləmək üçün müəllimə zaman verilməlidir.
2. Dərs müddətləri və proqram balansı yenilənməlidir.
45 dəqiqəlik dərs bütün fənlər üçün uyğun deyil. İntensiv fənlərdə fasiləli, oyunla və tətbiqlə öyrənmə sisteminə keçilməlidir.
3. Dərsliklər yenidən yazılmalıdır.
Sadə, anlaşılan, rəngli izahlar, praktik nümunələr və uşağın yaşına uyğun dil əsas götürülməlidir.
Kitab uşağı maraqlandırmalı, yoxsa qorxutmamalıdır.
4. Müəllimlər üçün davamlı inkişaf proqramları olmalıdır.
Müasir tədris metodları, fərdi öyrənmə texnikaları, uşağın psixoloji inkişafını nəzərə alan yanaşmalar mütləq tətbiq edilməlidir.
5. Uşağın psixoloji rifahı prioritet olmalıdır.
Məktəblərdə psixoloq və sosial pedaqoqlar daha aktiv rol almalı, uşaqların stres, qorxu və təzyiq vəziyyətləri izlənilməlidir.
Uşaqların uşaqlığını geri qaytarılmalıdır
Uşaqlıq — öyrənmənin, marağın və xəyalın ən saf dövrüdür.
Biz bu dövrü “imtahan nəticələri” və “yüksek bal” yarışında itiririk.
Təhsil uşağı formalaşdırmalıdır, sıxmamalıdır. Əgər bir uşaq məktəbə sevinərək gedirsə, deməli sistem doğrudur. Əgər o, səhər məktəbə qorxaraq gedirsə, biz nəyisə səhv etmişik.
Gəlin uşaqlara “oxumağı sevdirməyi” öyrədək, sadəcə “imtahan keçməyi” yox. Çünki sabahın savadlı, azad və düşünən insanı - bu günün rahat və xoşbəxt uşağıdır.
Vüqar Vəliyev