Rusiya və Avropa İttifaqı region uğrunda amansız savaşa başlayıblar
Mərkəzi Asiyada əsas enerji layihəsi - Kambarata-1 Su Elektrik Stansiyasının tikintisi güclü beynəlxalq dəstək alıb. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) və Avropa İnvestisiya Bankı (AİB) Brüsseldə memorandum imzalamaqla SES-in maliyyələşməsində iştiraklarını rəsmi şəkildə təmin ediblər. Maliyyə institutları layihəyə 2,4 milyard dollar sərmayə qoymağı öhdələrinə götürüblər. Razılaşma Avropanın maliyyə nəhənglərini Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanın energetika nazirlikləri ilə bir araya gətirən genişmiqyaslı Qlobal Gateway forumunda əldə olunub.
Brüsseldə keçirilən Qlobal Gateway forumu tərəfdaşlığın gücləndirilməsinə və davamlı qlobal infrastrukturun inkişafına həsr olunub. Avropa Komissiyasının sədri Ursula von der Leyen tərəfindən açılan konfrans enerji, nəqliyyat, rəqəmsal gündəm və sənaye rəqabətliliyi kimi kritik mövzulara diqqət yetirib. Mərkəzi Asiyanın hidroenergetika potensialının genişləndirilməsi və nəqliyyat əlaqələrinin inkişafı perspektivlərini əks etdirən flaqman “Qlobal Gateway” təşəbbüsünə xüsusi diqqət yetirilib.
AİB və AYİB kimi beynəlxalq banklar vasitəsilə regionun enerji layihələrinə aydın şəkildə diqqət yetirməklə investisiyaların artırılması bu tədbirin əsas nəticələrindən biri idi və bu tədbirin beynəlxalq tərəfdaşlıq üzrə Avropa komissarı Jozef Sikelanın fəal Mərkəzi Asiya turu ilə əvvəlcədən müəyyənləşdirilmişdir.
Potensial layihələr arasında Qırğızıstanın Narın çayı üzərində yerləşən Kambarata-1 Su Elektrik Stansiyası (SES) Aİ maliyyə institutlarından ən əhəmiyyətli dəstəyi alıb. Stansiyanın layihə gücü 1860 MVt, anbarı 5,4 milyard kubmetr, bəndin hündürlüyü 256 metrə yüksələcək və ildə orta hesabla 5,6 milyard kilovatsaat elektrik enerjisi istehsal olunacaq. Onun tikintisinin təxminən 10 il çəkəcəyi planlaşdırılır. Ümumi dəyəri 5-6 milyard dollar təşkil edən layihə Qırğızıstanın (müştərək müəssisədə payı 34%), Qazaxıstanın (33%) və Özbəkistanın (33%) səylərini birləşdirərək regional layihəyə çevrilib. Bu əməkdaşlığın əsasları 2023-cü ilin yanvarında yol xəritəsi, ardınca isə 2024-cü ildə hazırlıq və istismara dair üçtərəfli sazişlə qoyulub. Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı və digər beynəlxalq tərəfdaşlar daxil olmaqla, maliyyələşdirməni əlaqələndirmək üçün donor komitəsi yaradılıb. Birinci su elektrik aqreqatının işlərin əsas mərhələsinin başlanmasından dörd il sonra istismara verilməsi planlaşdırılır.
Qeyd etmək vacibdir ki, geniş beynəlxalq iştiraka baxmayaraq, layihə başa çatdıqdan sonra zavodun bütün aktivləri və səhmləri Bişkekin mülkiyyətinə keçəcək. İştirakçıların səhmləri bu strateji əhəmiyyətli obyekt üzərində suverenliyə təminat verən, ötürülə və ya satıla bilməz. Nəticədə, Qırğızıstanın energetika naziri Taalaibek Ibrayevin verdiyi məlumata görə, Kambarata-1 SES layihəsi ilə bağlı iki anlaşma memorandumu imzalanıb: biri AYB-nin baş direktoru Endryu Makdauell ilə 500 milyon dollara, digəri isə AYİB prezidenti Odil Renaud-Bassonun iştirakı ilə regional direktoru Hüseyn Özhan ilə əlavə 50 milyon dollara. Qırğızıstan, Özbəkistan və Qazaxıstan üçün Avropa maliyyələşdirməsinin ümumi həcmi 2,4 milyard dollara çatacaq.
Jozef Sikela yeni sazişləri alqışlayıb: "Sidroenergetikaya ağıllı investisiyalar elektrik enerjisinə etibarlı çıxışı təmin edə, yerli icmalar üçün gəlir əldə edə, dayanıqlı kənd təsərrüfatını təşviq edə və insan sağlamlığını və ətraf mühiti qoruya bilər. Biz Mərkəzi Asiyada əsas enerji istehsalı obyekti olan Kambarata-1 SES-in gələcəkdə həyata keçirilməsini dəstəkləməkdən qürur duyuruq. Bizim yeni investisiyamız Aİ və region ölkələri arasında strateji tərəfdaşlığı gücləndirir”.
EIB-nin Mərkəzi Asiya üzrə vitse-prezidenti Kiriakos Kakouris isə qeyd edib ki, Avropa Komissiyasının təminatları sayəsində AİB iqlim bankı olaraq Mərkəzi Asiyada regional enerji əməkdaşlığını gücləndirən infrastrukturu dəstəkləyir: “Biz Kambarata-1 SES layihəsinin potensialını bərpa olunan enerji ticarətinin genişləndirilməsində, iqtisadi inkişafın stimullaşdırılmasında və enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsində əsas element kimi görürük".
Eyni zamanda Qırğızıstanda Böyük Britaniyanın “United Concrete Canvas” şirkəti tərəfindən dünyada ikinci zavodun tikintisinə başlanıldığı açıqlanıb. Bu zavod Kambarata-1 SES bəndinin tikintisində istifadə oluna bilən innovativ beton kətan istehsal edəcək. Təməl daşının qoyulma mərasimində iştirak edən Böyük Britaniya səfiri Nikolas Bouler vurğulamışdır ki, “bu layihə Böyük Britaniya və Qırğızıstan dostluğunun parlaq nümunəsidir və Mərkəzi Asiyanın ürəyinə ən müasir texnologiyalar gətirir”. Suvarma kanallarında səmərəli şəkildə istifadə olunan bu innovativ material su itkisini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır və 100 ilə qədər davam edir ki, bu da quraq rayonlar üçün çox vacibdir. 2027-ci ilin əvvəlinə hazır olması gözlənilən zavod respublikanın enerji ehtiyacını özü ödəməyə və Mərkəzi Asiyaya məhsul ixrac etməyə imkan verəcək.
Qazaxıstanın naziri Erlan Akkenjenov Jozef Sikela və Genişlənmə və Qonşuluq Siyasəti üzrə komissarı Marta Kos ilə danışıqlar zamanı Qazaxıstan üçün yaşıl enerjinin inkişafının vacibliyini vurğulayıb. O, Qazaxıstanın 2060-cı ilə qədər karbon neytrallığına nail olmaq kimi strateji hədəfini təsdiqləyərək, ölkənin yaşıl keçidə praqmatik və balanslı yanaşma nümayiş etdirdiyini vurğulayıb.
Forumun sessiyasında həmçinin Tacikistanda Roqun Su Elektrik Stansiyasının layihəsi müzakirə olunub, rəsmilərin fikrincə, bu, regionun enerji təhlükəsizliyi, su ehtiyatlarından səmərəli istifadə və kənd təsərrüfatının davamlı inkişafı üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir.
Rusiya da hərəkətə keçir
Rusiya da Mərkəzi Asiyada iri enerji layihələrində investisiya və iştirakını artırmaq niyyətindədir. Bunu Rusiya prezidenti Vladimir Putin Düşənbədə keçirilən ikinci Mərkəzi Asiya-Rusiya Sammiti zamanı deyib. O, həmçinin vurğuladı ki, bu, “müasir Rusiya texnologiyaları”na və regionun enerji sisteminə bərpa olunan enerji mənbələrinin tətbiqinə aiddir.
Mərkəzi Asiyanın enerji ehtiyaclarının miqyası və resurs potensialı regionun həm Rusiya, həm də Avropa İttifaqı ilə səmərəli əməkdaşlıq üçün geniş imkanlara malik olduğunu göstərir. Ekspertlərin fikrincə, onların enerji sektorunun müxtəlif aspektlərinə yönəlmiş investisiyaları və təcrübələri rəqabət aparmır, lakin bir-birini tamamlaya bilər və regionun hərtərəfli və davamlı inkişafına töhfə verə bilər.
Putin Mərkəzi Asiya ölkələrini Rusiyanın sülhsevər olduğuna inandırmağa çalışır. Amma Moskva təsirini itirir, Aİ milyardlarla avro təklif edir, Çin isə güc qazanır. Bu strateji əhəmiyyətli regionda mübarizədə kim qalib gəlir?
Ukraynada genişmiqyaslı müharibə başlayandan bəri Rusiya Mərkəzi Asiyadakı sarsıntılı mövqeyini bərpa etməyə çalışır. Moskva cənub qonşuları üçün vacib tərəfdaş olaraq qaldığını nümayiş etdirməyə çalışır: bu məqsədlə Rusiya prezidenti Vladimir Putin oktyabrın 8-də Düşənbədə Mərkəzi Asiya-Rusiya sammitində Mərkəzi Asiya liderlərini Moskvanın regionda “sülh və sabitlikdə maraqlı” olduğuna inandırmağa çalışıb. Ekspertlər qeyd edirlər ki, Rusiyanın qonşu dövlətləri hələ də Ukraynaya müdaxilədən sonra onun təsirinə ehtiyatla yanaşırlar.
Avropa İttifaqı və Çin bu il Mərkəzi Asiyada öz forumlarını keçirib. Aİ Mərkəzi Asiyaya 12 milyard avroluq investisiya paketi, Çin isə dəmir yolu və hava əlaqələrinin inkişafına sərmayə qoyacağını açıqlayıb. DW-nin müsahibə verdiyi ekspertlərin fikrincə, region ölkələri əsas oyunçular arasında manevr edərək özlərini daha müstəqil qurumlar kimi təqdim etməyə çalışırlar. Onlar rəqabət sahələrini və Rusiyanın hazırda Orta Asiyada necə qəbul edildiyini izah ediblər.
Rusiyadan uzaqlaşırlar
Mərkəzi Asiya üzrə müstəqil polşalı analitik Martin Poplawski deyir: "Son vaxtlara qədər Mərkəzi Asiya dövlətləri siyasi cəhətdən Rusiyadan, iqtisadi cəhətdən Çindən asılı hesab olunurdu. İndi əməkdaşlıq şərtlərini diktə edirlər". Poplavski qeyd edir ki, Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya genişmiqyaslı işğalı region üçün dönüş nöqtəsi oldu, baxmayaraq ki, Mərkəzi Asiya ölkələri Rusiyaya simvolik və faktiki güzəştlər etməyə davam edir. Məsələn, Tacikistan Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (ICC) Putin haqqında həbs qərarına məhəl qoymadı, baxmayaraq ki, BCM-nin Roma Nizamnaməsini ratifikasiya etmiş ölkələrdəndir.
Rusiyanın başlatdığı genişmiqyaslı müharibənin lap əvvəlində heç bir Mərkəzi Asiya dövləti Kremlə nə hərbi, nə də siyasi dəstək vermədi. Bu müharibənin birinci ili Rusiyanın bütün cənub qonşuları üçün şok oldu. Ərazi bütövlüyü prinsipi onlar üçün vacibdir, çünki bu, təhlükəsizlik məsələsidir. Lakin onlar da "işğal" və ya "təcavüz" kimi birbaşa dildən qaçmağa çalışırdılar.
Aİ iqtisadi maqnit kimi
Mərkəzi Asiya ölkələri ilə investisiya sazişlərini açıqlayan Avropa Şurasının sədri Antonio Kosta “qaydalara əsaslanan çoxtərəfli nizam”dan danışıb. Bu formula 2022-ci ildən sonra öz suverenliyini möhkəmləndirməyə çalışan Mərkəzi Asiya ölkələri üçün xüsusilə vacibdir. Onlar Ukraynada cəbhə xəttindəki vəziyyəti diqqətlə izləyirlər və Aİ ilə Rusiya arasında “diqqətli strategiya” hazırlamağa çalışırlar, ekspert izah edir. Onun sözlərinə görə, bu ölkələr Avropa İttifaqı ilə iqtisadi əlaqələri genişləndirir, eyni zamanda Rusiyaya ona qarşı tətbiq edilən beynəlxalq sanksiyalardan yan keçməyə kömək edir.
Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiya ölkələri üçün investisiya və ticarət baxımından son dərəcə vacibdir. Məsələn, 2023-cü ildə Aİ-nin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ticarətdə payı 22,6%-ə çatıb. Ekspertlər qeyd edir ki, malların əhəmiyyətli bir hissəsi Aİ-yə Rusiya vasitəsilə daxil olur. İqtisadi nöqteyi-nəzərdən Avropa İttifaqı region üçün kritik əhəmiyyət kəsb edir. Amma bu qarşılıqlı əlaqə Rusiyasız mümkün deyil, çünki Mərkəzi Asiya ilə Aİ arasında demək olar ki, bütün logistika Rusiya ərazisindən keçir. Bu arada, Aİ Orta Dəhlizin tikintisini maliyyələşdirir.
Rusiya regiona təsir edirmi?
Şərqşünas Temur Umarov belə izah edir ki, tarixi kontekstdə Rusiyanın regionda sıx əlaqələri, o cümlədən qeyri-rəsmi əlaqələri və Mərkəzi Asiya siyasi elitasının etimadı var. Umarov deyir: "Onlar eyni dildə danışırlar və bir-birlərini çoxdan tanıyırlar". Ona görə də onun fikrincə, Rusiya regionda mövcud siyasi rejimlərin təhlükəsizliyinin əsas təminatçısı olaraq qalır.
Bununla belə, Rusiyanın güclü investisiya potensialı yoxdur. 2023-cü ildə Moskva Qazaxıstanda təxminən 2 milyard avroya başa gələn üç istilik elektrik stansiyasının tikintisini maliyyələşdirə bilmədiyini etiraf etdi və layihədən faktiki olaraq imtina etdi. O, izah edir ki, Rusiya əvvəllər öz güc mövqeyindən yararlansa da, 2022-ci ildən sonra özünü getdikcə daha çox sanksiyalardan yayınmaq üçün ticarət tərəfdaşı kimi yerləşdirib.
Nüvə enerjisi və Rusiya qazı
Rusiya Mərkəzi Asiya ölkələrinə də Qazaxıstan və Özbəkistan üçün cəlbedici olan nüvə enerjisi texnologiyaları və karbohidrogenlər kimi sərfəli təkliflər edir. Eyni zamanda, bu ölkələr əvvəllər Avropa üçün nəzərdə tutulan Rusiya qazını alırlar. Bu, bir növ tarixi paradoksdur, çünki sovet dövründə qaz sistemləri əks istiqamətdə qurulmuşdu – Mərkəzi Asiya qazını geri çəkmək üçün yox, onu vurmaq üçün.
Nüvə enerjisi regionda ən çox tələb olunan sahələrdən biridir. Son dörd il ərzində Rusiya bu sektorda üç yeni layihə elan edib. Ən iddialı sazişlər Qazaxıstan və Özbəkistanla olub: Qazaxıstanda Rosatom ölkənin ilk AES-in tikintisi üçün əsas tərəfdaş kimi seçilib, onun gücü təxminən 2,4 GVt, Özbəkistanda isə kiçik və böyük atom elektrik stansiyalarının birləşmiş kompleksi planlaşdırılır. Qırğızıstan hakimiyyəti də oxşar niyyətlərini açıqlayıb. Çin bu layihələrin əksəriyyətində iştirak edir. Tipik olaraq, Rusiya reaktorların təchizatına cavabdehdir, Çin şirkətləri isə avadanlıqların tədarükü, tikintisi və quraşdırılmasına cavabdehdirlər. Onlar heç kimi incitməməyə çalışırlar.
Çin Rusiyanı sıxışdırır.
Çin Rusiyanın regionda əsas alternatividir. Rəqabət 1990-cı illərdən bəri davam edir. Bir tərəfdən Rusiya bütün məsələlərdə əsas tərəfdaş idi, digər tərəfdən isə region ölkələrinin canını qurtarmağa can atdığı monopolist idi. Çin bu asılılığı şaxələndirmək üçün fürsətə çevrilib. Eyni zamanda Mərkəzi Asiya ölkələri Çin, Rusiya, Aİ, Türkiyə, ABŞ, Yaponiya və Cənubi Koreyanın təsirini diversifikasiya etməyə çalışır. Yeni reallıqda bu regionun dövlətləri bütün mühüm oyunçular tərəfindən tələbat olduğunu sübut edib. Onlar bütün bu ölkələrlə C5+ formatlarını işləyib hazırlayıblar (formata beş Mərkəzi Asiya ölkəsi - Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan daxildir).
Rusiya, Çin və Aİ-nin Mərkəzi Asiyaya təsiri bu gün təsir dairələri arasında aydın sərhədləri olmayan mürəkkəb, bir-birinə qarışmış maraqlar sistemini təmsil edir. Bəzi bölgələrdə Moskva, digərlərində Pekin üstünlük təşkil edir və Avropa İttifaqı getdikcə iqtisadiyyatda əhəmiyyətli rol oynayır. Eyni zamanda, ekspertlər qeyd edirlər ki, region ölkələri daha böyük müstəqilliyə can atırlar və öz suverenliyini getdikcə daha da möhkəmləndirirlər. Əgər Mərkəzi Asiya bir vaxtlar “insanların həyəti” adlanırdısa, indi o, özünü tamhüquqlu oyunçu kimi təsdiq etməyə çalışır.
V.VƏLİYEV