Müasir insan artıq kim olduğunu deyil, nəyə sahib olduğunu soruşur. Cəmiyyətin əsas dəyərlər sistemi get-gedə mənəviyyatdan çox maddi göstəricilərə bağlanır. Paltar markası, telefon modeli, yaşadığı evin ölçüsü, paylaşdığı məkanlar, və hətta sərf etdiyi qəhvənin qiyməti belə insanın dəyər ölçüsünə çevrilir. Bu dəyişiklik təkcə iqtisadi sistemin nəticəsi deyil, həm də mənəvi prioritetlərin yerdəyişməsidir. İnsanın öz mənini içindən yox, vitrindən axtarmasıdır.
Bir vaxtlar “insan dediyin vicdanla ölçülür” deyilirdi, indi isə bu meyar çox zaman “insan dediyin nə qədər qazanır” anlayışı ilə əvəz olunur. Kapitalın və istehlakın mərkəzə keçdiyi dünyada “sahib olmaq” anlayışı “olmaq” anlayışını sıxışdırır. Artıq bir çox insan üçün məqsəd dəyərləri yaşamaq deyil, onları nümayiş etdirməkdir. Hətta mənəvi anlayışlar, yəni mərhəmət, dostluq, dürüstlük kimi dəyərlər belə sosial təsdiq üçün sərgilənən davranış formalarına çevrilib.
Bu prosesdə istehlak sadəcə iqtisadi akt deyil, mənəvi və sosial kimliyin formalaşmasında əsas faktora çevrilib. İnsan almaqla özünü tam hiss edir, satmaqla varlığını sübut edir. Amma paradoks ondadır ki, bu maddi artım mənəvi boşluğu dərinləşdirir. Sahibləndikcə insanın içindəki mənəvi hisslər azalır, çünki sahib olmaq ehtirası heç vaxt doymaq bilmir.
Eyni ilə cəmiyyətin kollektiv şüurunda da “dəyər” anlayışı yavaş-yavaş dəyişir. Vicdan yerini statusa, sadəlik yerini təmtərağa, mənəvi rahatlıq isə maddi rahatlığa verir. İnsanlar artıq xoşbəxtliyi təcrübədə deyil, alış-verişdə axtarır. Dəyərlər tədricən ölçüyə çevrilir, hər şeyin bir qiyməti var amma bəzən heç birinin mənası yoxdur. Bu, təkcə fərdi problem deyil, sosial sistemin, təhsil tərzinin, mediada formalaşan simvolların və reklamların birgə yaratdığı mənəvi eroziyadır. Mədəniyyət, bir zamanlar mənanı axtararkən, indi markanı axtarır. İnsanlar artıq “nə düşünürsən?” sualına yox, “nə geyinirsən?” sualına cavab verir.
Məhz bu mənzərə “Varam, çünki sahibəm” dövrünün portretidir. Burada varlıq, mənəviyyat və mənlik anlayışları bir-birindən ayrılmış haldadır. Bu məqalənin məqsədi isə bu ayrılığın köklərini araşdırmaq, dəyərlərin bu şəkildə dəyişməsinə gətirən mədəni, sosial və psixoloji mexanizmləri anlamaqdır.
İnsan tarixində elə bir dövr olub ki, dəyər yaratmaq yaşamağın əsas məqsədi sayılırdı. O vaxtlar insan sahib olduğu şeylərlə deyil, yaratdığı dəyərlə ölçülürdü. Lakin sənaye inqilabından sonra bu münasibət tədricən dəyişdi. İstehsalın artması, texnologiyanın inkişafı və kütləvi bazarın yaranması ilə birlikdə “istehlakçı” anlayışı meydana gəldi. İnsan artıq “yaradan subyekt” deyil, “istehlak edən obyekt” kimi formalaşmağa başladı.
Bu dəyişiklik sadəcə iqtisadi proses deyildi, mədəniyyətin dərin qatlarına nüfuz etdi. XIX əsrdən etibarən Qərb cəmiyyətlərində “maddi bolluq xoşbəxtlik gətirər” ideyası formalaşdı. Reklam sənayesi isə bu ideyanı bir növ “yeni din” halına çevirdi. Artıq insanın kimliyi onun dəyərlərinə görə deyil, alqı-satqı gücünə görə müəyyən olunurdu.
XX əsrin ortalarından başlayaraq, xüsusən də Amerika mədəniyyəti ilə yayılan “consumerism” (istehlakçılıq) bütün dünyaya sirayət etdi. Bu ideologiya insan psixologiyasına çox incə şəkildə işləyirdi. “Sahib ol, çünki dəyərlisən” deyil, “sahib ol ki, dəyərli görünəsən”. Beləcə, istehlak, mənəviyyatın yeni formasına çevrildi və sadəlik yoxsulluq, təmtəraq isə müvəffəqiyyət rəmzi kimi qəbul olundu.
Reklam mədəniyyəti burada ən güclü ideoloji silah rolunu oynadı. Hər bir reklam sadəcə məhsul satmır, həm də “dəyər” satırdı. Yeni bir ətir, telefon, geyim və ya avtomobil artıq funksional əşya deyil, sosial statusun göstəricisinə çevrilirdi. İnsanlar tədricən məhsullarla öz şəxsiyyətlərini qurmağa başladılar. Artıq “mən kiməm?” sualına cavab çox vaxt “nəyə sahibəm?” cümləsi ilə verilir. Bu prosesin mədəni nəticəsi o oldu ki, mənəvi dəyərlər hansı ki, mərhəmət, təvazökarlıq, sədaqət, sadəlik kimi anlayışlar sosial prestij sistemindən kənara çıxdı. Onların yerini “görünmək”, “bəyəndirmək”, “maraqlı olmaq” kimi yeni davranış meyarları aldı. Bu meyarlar isə mənanı istehlakla əvəz etdi.
Tarixən, insanın dəyərlərlə münasibəti əşyaya yönəldikcə, mənəviyyatla məsafə də artdı. Cəmiyyət “sahib olmaq” mədəniyyətini mənimsədikcə, “olmaq” mədəniyyəti arxa plana keçdi. Əslində bu, mənəvi bir tənəzzülün sosial tarixidir, dəyərlərin bazar münasibətləri içində tədricən qiymətə çevrilməsi. İstehlakçılığın bu tarixi prosesi, bugünkü insanın həyat tərzində hələ də davam edir. Əşyalar dəyişib, amma dəyərlərin istiqaməti eyni qalıb. Maddi artım mənəvi boşluğu doldura bilmir, sadəcə onu daha çox gizlədir.
İnsanın maddi dəyərlərə bu qədər bağlanması sadəcə sosial təsir deyil, həm də psixoloji ehtiyacların yanlış istiqamətdə ödənilməsidir. İnsan varlığını dəyərləndirmək, özünü güvəndə və dəyərli hiss etmək istəyir. Ancaq bu dəyər hissi daxildən yox, xaricdən alınanda (yəni, əşya, status və ya maddi göstəricilərlə ölçüləndə) şəxsiyyətin dərinliyində boşluq yaranır. Bu boşluq bir çox hallarda özünüqiymətləndirmə problemi ilə əlaqəlidir. Psixoloji araşdırmalar göstərir ki, dəyərlərini maddi obyektlər üzərində quran insanlar daha çox narahatlıq, müqayisə və qeyri-məmnunluq hissi yaşayırlar. Çünki hər zaman “daha yaxşısı” mövcuddur və bu “daha çox” arzusu insan psixikasını davamlı narahatlıq vəziyyətində saxlayır.
Sahib olmaq, ilk baxışda, güc hissi verir. Amma bu güc müvəqqətidir. Yeni bir şey əldə edildikdə yaranan sevinc, çox keçmədən tükənir. Bu, psixologiyada hedonik adaptasiya adlanır. İnsan xoşbəxtliyi tez “normal” hal kimi qəbul edir və daha artıq stimul axtarır. Beləliklə, istehlak sonsuz bir dövrəyə çevrilir - almaq, doymaq, darıxmaq, yenidən almaq. Burada da bir paradoks yaranır ki, insan özünü təmin etdikcə daha çox boşalır. Çünki dəyər hissi özündən gəlmədiyi üçün onu qorumaq üçün daim yeni obyektlərə sığınmaq ehtiyacı yaranır. İnsan “əşyaların içində” öz “mən”ini tapmaq istəyir, amma nəticədə həmin əşyaların “mülkiyyəti” altına düşür.
Bu, həm də sosial müqayisə mexanizmi ilə bağlıdır. Müasir dövrdə fərd özünü artıq daxili keyfiyyətlərlə deyil, başqalarının həyat standartları ilə ölçür. Sosial media və reklamlar bu psixoloji təzyiqi gücləndirir. Başqasının malik olduğu hər şey, sanki, mənim çatışmazlığım kimi görünür. “Məndə niyə yoxdur?” sualı “mən niyə dəyərsizəm?” duyğusuna çevrilir.
Bu vəziyyətdə insanın kimliyi yavaş-yavaş öz mərkəzindən uzaqlaşır. O, artıq “mən kiməm?” sualına cavab axtarmır və onun yerinə “mən necə görünürəm?” sualını verir. Daxili sükunət və mənəvi sabitlik əvəz olunur davamlı özünü təqdim etmə və təsdiqlətmə ehtiyacı ilə. Maddi obyektlər isə bu təsdiqin rəmzi olur. Telefon, geyim, avtomobil, ev, sanki, “mən varam” deyən səssiz sübutlara çevrilir.
Lakin insanın ruhani tərəfi bu yalançı dəyərlərlə heç vaxt tam qidalanmır. Çünki insan mahiyyətcə mənaya, əlaqəyə, məqsədə ehtiyac duyan varlıqdır. Sahiblənmək bu ehtiyacı yalnız qısa müddətə susdura bilir. Uzunmüddətli psixoloji rahatlıq isə mənəvi zəmin tələb edir (dəyərlər, sevgi, yaradıcılıq, paylaşma kimi duyğularla).
Məsələnin nəticəsi göstərir ki, insanın maddi obyektlərə olan bu dərin bağlılığı, əslində, onun daxili mənəvi boşluğunun və ruhi aclığının bariz göstəricisidir. İnsan ruhən doyum tapmadıqca, maddi sərvətlər və obyektlərə olan arzu daim artır, lakin paradoksal olaraq, maddi artım onun mənəvi dünyasını daha da sıxışdırır və boğur. Bu qarşıdurma, müasir insanın daxili gərginliyinin, emosional yorğunluğunun və psixoloji narahatlığının kökünü təşkil edir, onu yalnız səthi razılıqlarla təmin etməyə çalışır, lakin həqiqi ruhani doyuma çatdırmır.
Digər tərəfdən, cəmiyyətin maddi dəyərlər üzərində qurulması, təkcə fərdin psixologiyasına deyil, insanların bir-biri ilə münasibətlərinə də sirayət edir. Əlaqələr səmimiyyətdən çox fayda və status üzərində formalaşır. “Sevilmək” anlayışı yerini “diqqət çəkmək” istəyinə verir, “dostluq” isə çox zaman sosial faydalılıq mübadiləsinə çevrilir. İnsanlar bir-birinə yaxın görünürlər, amma əslində aralarındakı məsafə mənəvi baxımdan heç vaxt bu qədər uzaq olmamışdı.
Maddi dəyərlərin önə keçdiyi mühitdə insan münasibətləri alqı-satqı modelinə bənzəyir. İstər dostluq, istər sevgi, istər iş münasibətləri olsun, hər şeyin arxasında “mən bundan nə qazanıram?” sualı gizlənir. Cəmiyyətin bu səssiz dəyişimi onu fərdlərdən ibarət topluma yox, maraqlardan ibarət sistemə çevirir. Mənəviyyatın ölçüsü getdikcə azalır, çünki dəyər anlayışı artıq səmimiyyətlə deyil, görünürlük və imkanla müəyyən olunur.
Bu prosesin nəticəsi, emosional uzaqlaşma və etimad böhranıdır. İnsanlar bir-birinə inanmaqda çətinlik çəkir, çünki qarşısındakının səmimiyyətinə yox, məqsədinə fokuslanır. “Mənim üçünmü burdasan, yoxsa nəyəsə görəmi?” sualı müasir münasibətlərin görünməz fonuna çevrilib.
Sosial strukturlar da bu dəyişiklikdən yan keçmir. Təhsil, mədəniyyət, incəsənət kimi sahələrdə belə dəyərlərin yerini rəqəmlər tutur. Uşaqlara dəyərləri yaşamaq yox, nəticə əldə etmək öyrədilir. Elm dərin düşünməkdən çox, karyera qurmaq vasitəsinə çevrilir. Beləcə, maddi uğur mədəniyyəti, insanın mənəvi inkişafını kölgədə qoyur.
İctimai mühitdə baş verən bu dəyişiklik, həm də emosional tənhalığın artmasına gətirib çıxarır. İnsanlar çox danışır amma az anlayır, çox görünür amma az tanıyır, çox paylaşımlar edir amma az bölüşür. Maddi mərkəzli həyat tərzi fərdləri bir-birindən ayırır, çünki hər kəs öz “uğur hekayəsinin vitrini”ni qorumağa çalışır. O vitrinlər parlaqdır, amma içi çox vaxt boşdur.
Ən təhlükəli nəticə isə mənəvi duyğuların sosial normalardan çəkilməsidir. Təvazökarlıq zəiflik, sadəlik maraqsızlıq, səxavət isə bəzən sadəlövhlük kimi görünür. Beləliklə, cəmiyyət dəyərlərin mənasını dəyişir. Artıq dürüst olmaq təkcə azlıqda olmaq deyil, bəzən risk daşımaq deməkdir.
Əlavə olaraq, insanlar bir-birini anlayaraq deyil, müqayisə edərək tanıyır. “Nə qədər qazanır?”, “harada yaşayır?”, “necə geyinir?” kimi suallar, “kimdir?”, “nə düşünür?”, “nəyə inanır?” kimi sualların yerini tutur. Cəmiyyətin bu səssiz təkamülü, mənəviyyatın tənəzzülünün sosial formasını yaradır. Bütün bunlar göstərir ki, insanın dəyərlərlə əlaqəsi fərdi seçimdən çıxıb, sosial davranış koduna çevrilib. Əgər bir cəmiyyətin dəyərləri maddi əsaslara söykənirsə, o zaman o cəmiyyət mənəvi baxımdan zəngin ola bilməz. Çünki ruhu olmayan sistemdə rifah belə suni görünür.
Müasir dünyada maddi dəyərlərin mənəvi dəyərlərin yerini tutması yalnız fərdin problemi deyil, bütün cəmiyyətin əks-sədasıdır. İnsan gündəlik həyatda sahib olduğu əşyalarla özünü ölçür, amma ruhu doyum tapmadıqca, bu əşyalar heç vaxt yetərli olmur. Belə bir vəziyyətdə sual yaranır: bəs nə etməliyik?
Cavab sadə, amma tətbiqi çətindir. İlk addım özümüzdən başlamalıyıq. Dəyərlərimizi, məqsədlərimizi və daxili ehtiyaclarımızı anlamaq lazımdır. “Mən kiməm?” sualına cavab tapmaq üçün artıq televizor ekranı, sosial media vitrini və ya digər insanların gözündəki imic deyil, daxili şüur və vicdan ölçü götürülməlidir. İnsan yaradıcılığı, empatiyası və əlaqələri ilə dolduqca, maddi sahiblik arzusu artıq təkcə yük kimi görünür.
Amma fərd yalnızlıqda bu mübarizəni apara bilməz. Cəmiyyətin də rolu böyükdür. Təhsil sistemi yalnız bilik verməklə kifayətlənməməli, uşaqlara mənəvi zənginliyi öyrətməlidir. Media və reklam isə təkcə məhsul satmaqdan daha çox, insanın ruhunu qidalandıran dəyərləri vurğulamalıdır. Sosial normalar dəyişməlidir, uğur yalnız sahib olmaqla ölçülməməli, paylaşmaqla, yaratmaqla və mərhəmətlə də qiymətləndirilməlidir.
Gündəlik həyatda hər kəs öz nümunəsi ilə cəmiyyətə mesaj verə bilər. Sadə bir davranış (mərhəmət göstərmək, yardım əlini uzatmaq, təvazökar olmaq) təkcə fərdi xoşbəxtlik yaratmır, həm də sosial toxuma ruhani zənginlik qatır. Minimalizm və səmimi münasibətlər prinsipləri ilə yaşamaq, maddi artıma deyil, mənəvi doyuma diqqət yetirmək hər birimizin əlindədir.
Əsl dəyişiklik isə yalnız fərdi şüurun yüksəlməsi ilə baş vermir, sosial strukturun da bu dəyərləri dəstəkləməsi vacibdir. İnsanları yalnız maddi nailiyyətləri ilə qiymətləndirməyən, onları yaradıcılığı, empatiyası və vicdanı ilə görən bir cəmiyyət mümkündür. Və unutmayaq ki, “Varam, çünki sahibəm” dövrünü bitirmək üçün əvvəlcə “olmaq” mədəniyyətini bərpa etməliyik.
Bu yolda hər bir addım, hər bir seçim əhəmiyyətlidir. Hər dəfə bir insan mənəvi dəyərinə üstünlük verdikcə, cəmiyyət də bir az daha sağlam və ruhani olur. Maddi çoxluq insanı doyura bilməz, amma mənəvi zənginlik onu tam edə bilər…
Nigar Şahverdiyeva